پدر مادر عزیزم به پاس تعبیر عظیم و انسانی شان از کلمه ایثار و از خودگذشتگی
به پاس عاطفه سرشار و گرمای امیدبخش وجودشان که در این سردترین روزگاران بهترین پشتیبان است
به پاس قلب های بزرگشان که فریاد رس است و سرگردانی و ترس در پناهشان به شجاعت می گراید
و به پاس محبت های بی دریغشان که هرگز فروکش نمی کند
با امتنان بیکران از مساعدت‌های بی‌شائبه‌ی استاد فاضل، اندیشمند و ارجمندم: سرکار خانم دکتر فاطمه سفیدکن به پاس همه محبت‌های بی‌دریغشان در انجام رسانیدن این پایان‌نامه، همچنین شاگردی در محضر ایشان باعث افتخار من گردید.
همچنین از سرکار خانم دکتر صالحی شانجانی به دلیل یاریها و راهنماییهای بی چشمداشت ایشان که بسیاری از سختیها را برایم آسانتر نمودند سپاسگذلرم.
با سپاس از اساتید محترم هیئت داوران:
سرکار خانم دکترشبرنگی، جناب آقای دکتر کامکار جایمند
با سپاس بی‌دریغ از دوستان گرانمایه‌ام که مرا صمیمانه و مشفقانه یاری داده‌اند.
فهرست مطالب
عنوان صفحه
خلاصه فارسی 1
فصل اول: کلیات
مقدمه 3
1-1. بیان مسأله 3
1-2. ضرورت اهمیت موضوع 4
1-3. اهداف 4
فصل دوم: مروری بر متون گذشته
2-1. خانواده کمپوزیته 6
2-2. مشخصات جنس بومادران 9
2-2-1. رویشگاه و پراکنشگیاه بومادران 10
2-2-2. اهمیت اقتصادی و موارد مصرف بومادران 10
2-2-3. نیازهای اکولوژیکی گیاه بومادران 12
2-3. جایگاه بومادران زاگرسی در عالم گیاهی 12
2-3-1. ویژگیهای گیاه شناسی بومادران زاگرسی (Achillea filipendula) 15
2-4. پیشینه تحقیق در مورد گونه های مختلف بومادران 16
2-4-1. پیشینه تحقیق در داخل ایران 18
2-4-2. پیشینه تحقیق در خارج از ایران 18
2-5. روغن های اسانسی و اثرات دارویی آنها 20
2-5-1. روغن های اسانسی 20
2-5-2. تشکیل و محل جایگزینی اسانس ها 20
2-5-3. عوامل ﻣﺆثر در کیفیت اسانس ها 21
2-5-4. ﺗﺄثیر مناطق رویشی بر میزان اسانس 22
2-5-5. کمیت و کیفیت اسانس در اندامهای مختلف 22
2-6. ویژگی های اسانس ها 23
2-6-1. خواص فیزیکی اسانس ها 23
2-6-2. خواص شیمیایی اسانس ها 26
2-7. اثرات فارماکولوژی اسانس ها 29
2-7-1. اثرات گوارشی 30
2-7-2. اثرات قلبی و عروقی 31
2-7-3. اثرات تنفسی 32
2-7-4. اثر کاهش قند خون 33
2-7-5. اثرات ضدمیکروبی و ضدقارچی 34
2-7-6. اثرات پوستی 35
2-8. ترکیبات شیمیایی اسانس ها 36
2-8-1. ترپنوئیدها 38
2-8-2. فنیل پروپانوئیدها 38
2-9. ترکیب های اسانس ها 39
2-9-1. الکل ها 39
2-9-2. استرها 39
2-9-3. هیدروکربن های معطر 40
2-9-4. اکسیدها 40
2-9-5. آلدئیدها 41
2-9-6. کتون ها 41
2-9-7. فنل ها 44
2-9-8. اترهای فنلی 48
2-9-9. اسیدها 49
2-9-10. اسانس های حاوی ترکیب های ازتی و گوگرد 50
2-10. راههای مختلف مصرف اسانس ها 51
2-11. عوارض جانبی ناشی از مصرف اسانس ها 52
2-12. نگهداری اسانس ها 52
2-13. روش های تهیه و استخراج اسانس ها 52
2-13-1. روش تقطیر با آب (Hydro Distillation ) 53
2-13-2. روش تقطیر با آب و بخار آب (Water & Steam Distillation ) 53
2-13-3. روش تقطیر با بخار آب مستقیم ( Direct Steam Distillation ) 53
2-13-4. استخراج بوسیله آنزیم ها 54
2-13-5. روش فشردن در حرارت معمولی (Exprssion) 55
2-13-6. روش اکوله (Ecuelle) 55
2-13-7. استخراج بوسیله حلالهای آلی فرار 56
2-13-8. استخراج بوسیله حلالهای غیر فرار 56
2-13-8-1. استخراج با چربی سرد (Enfleurange) 57
2-13-8-2. استخراج با چربی داغ (Maceration) 58
2-14. روشهای تجزیه و شناسایی اسانس ها 59
2-14-1. تقطیر جز.ء به جزء 61
2-14-2. کروماتوگرافی 62
2-14-2-1. کروماتوگرافی لایه نازک (TLC) 62
2-14-2-2. کروماتوگرافی گازی 63
2-14-2-3. کروماتوگرافی مایع با کارایی بالا (HPLC) 63
2-14-3. طیف سنجی جرمی 64
2-15. کاربرد شاخص بازداری در شناسایی اجزای اسانس ها 64
فصل سوم: مواد و روش‌ها
3-1. منابع گیاهی استفاده شده 68
3-2. مشخصات اقلیمی منطقه گیاه کشت شده ی مورد مطالعه 71
3-2-1. مشخصات اقلیمی و زراعی منطقه اجرای طرح 71
3-2-2. خصوصیات خاک محل کشت گیاهان 71
3-2-3. مواد گیاهی مورد آزمایش 71
3-3. جمع آوری گیاهان و خشک کردن 71
3-4. اسانس گیری به روش تقطیر با آب 72
3-4-1. روش اسانس گیری از گیاهان 72
3-4-2. محاسبه بازده اسانس 73
3-5. تجزیه و شناسایی ترکیب های تشکیل دهنده اسانس 74
3-5-1. دستگاه GC 75
3-5-2. دستگاه GC/MS 75
3-6. تجزیه و تحلیل کاری 75
فصل چهارم: نتایج
4-1. بازده اسانس نمونه های مختلف Achillea filipendula 78
4-2. بازده اسانس اندامهای مختلف نمونه تصادفی Achillea filipendula 79
4-3. ترکیب‌های تشکیل دهنده اسانس اندامهای مختلف Achillea filipendula 81
4-4. ترکیب‌های تشکیل دهنده اسانس سرشاخه گلدار اکسشن های مختلف Achillea filipendula 84
4-5. مقایسه بازده اسانس جمعیت های مختلف بومادران زاگرسی 85
4-5-1. مقایسه بازده اسانس اندام های مختلف نمونه تصادفی بومادران زاگرسی 87
4-6. بررسی کیفیت اسانس نمونه های مختلف بومادران زاگرسی 68
4-6-1. بررسی کیفیت اسانس اندامهای مختلف نمونه تصادفی بومادران زاگرسی 71
4-6-2. بررسی کیفیت اسانس سرشاخه گلدار اکسشن های مختلف بومادران زاگرسی 71
4-7. بررسی خواص برخی از ترکیبات شیمیایی موجود در اسانس بومادران زاگرسی 71
4-7-1. آلفا-پینن 71
4-7-2. بتا-پینن 71
4-7-3. میرسن 72
4-7-4. کامفن 72
4-7-5. 1،8-سینئول 73
4-7-6. سانتولینا الکل 74
4-7-7. ای-بتا-اوسیمن 75
4-7-8. گاما-ترپینن 75
4-7-9. ترانس-پینوکاروول 75
4-7-10. کامفر 71
4-7-11. بورنئول 71
4-7-12. ترپینن-4-اول 72
4-7-13. آلفا-تر
پ
ینئول 72
4-7-14. سیس-کریزانتنیل استات 73
4-7-15. بورنیل استات 74
4-7-16. نریل استات 75
4-7-17. جرماکرن دی 75
4-7-18. اسپاتولنول 75
4-8. مشخصات آمار توصیفی شامل میانگین، حداکثر، حداقل و انحرف معیار برای هر یک از ترکیب‌های مورد مطالعه بر اساس تجزیه 16 جمعیت A. filipendula 71
4-9. تجزیه به مؤلفه‌های اصلی 71
4-10. تجزیه‌ای خوشه‌ای براساس ترکیبات اسانس 71
فصل پنجم: بحث و پیشنهادات
5-1. بحث 90
5-1-1. نتیجه‌گیری کلی 90
5-2. پیشنهادات 90
منابع 93
خلاصه انگلیسی 105
ضمایم 106
فهرست جداول
عنوان صفحه
جدول 2-1. معرفی کلی گروه و گونه های جنس بومادران 27
جدول 2-2. رده بندی ترپنوئیدها 31
جدول 3-1. مشخصات منابع اکسشن های مختلف filipendula Achillea 73
جدول 3-2. نتایج آزمایش تجزیه ی خاک 74
جدول 4-1. بازده اسانس نمونه‌های مختلف filipendula Achillea 76
جدول 4-2. بازده اسانس اندامهای مختلف نمونه تصادفی filipendula Achillea 78
جدول 4-3. ترکیب‌های شناسایی شده در اسانس سرشاخه گلدار اکسشن 28794 85
جدول 4-4. ترکیب‌های شناسایی شده در اسانس گل اکسشن 28794 86
جدول 4-5. ترکیب‌های شناسایی شده در اسانس برگ اکسشن 28794 88
جدول 4-6. ترکیب‌های شناسایی شده در اسانس ساقه اکسشن 28794 88
جدول 4-7. ترکیب‌های شناسایی شده در اسانس سرشاخه گلدار اکسشن 27505 85
جدول 4-8. ترکیب‌های شناسایی شده در اسانس سرشاخه گلدار اکسشن 19475 85
جدول 4-9. ترکیب‌های شناسایی شده در اسانس سرشاخه گلدار اکسشن 27016 85
جدول 4-10. ترکیب‌های شناسایی شده در اسانس سرشاخه گلدار اکسشن 22622 85
جدول 4-11. ترکیب‌های شناسایی شده در اسانس سرشاخه گلدار اکسشن 13305 85
جدول 4-12. ترکیب‌های شناسایی شده در اسانس سرشاخه گلدار اکسشن 19490 85
جدول 4-13. ترکیب‌های شناسایی شده در اسانس سرشاخه گلدار اکسشن 6301 85
جدول 4-14. ترکیب‌های شناسایی شده در اسانس سرشاخه گلدار اکسشن 15834 85
جدول 4-15. ترکیب‌های شناسایی شده در اسانس سرشاخه گلدار اکسشن 14179 85
جدول 4-16. ترکیب‌های شناسایی شده در اسانس سرشاخه گلدار اکسشن 13312 85
جدول 4-17. ترکیب‌های شناسایی شده در اسانس سرشاخه گلدار اکسشن 19481 85
جدول 4-18. ترکیب‌های شناسایی شده در اسانس سرشاخه گلدار اکسشن 18557 85
جدول 4-19. ترکیب‌های شناسایی شده در اسانس سرشاخه گلدار اکسشن 901 85
جدول 4-20. ترکیب‌های شناسایی شده در اسانس سرشاخه گلدار اکسشن 27498 85
جدول 4-21. ترکیب‌های شناسایی شده در اسانس سرشاخه گلدار اکسشن 8372 85
جدول 4-22. مقایسه ترکیب‌های موجود در اسانس اندامهای مختلف Achillea filipendula 85
جدول 4-23. خلاصه مشخصات آمار توصیفی شامل میانگین، حداکثر، حداقل و انحرف معیار برای هر یک از ترکیبات مورد مطالعه بر اساس تجزیه 16 جمعیت Achillea filipendula 85
جدول 4-24. بردارها و مقادیر ویژه، واریانس‌های نسبی و تجمعی برای6 مؤلفه اصلی حاصل از تجزیه به مولفه‌های اصلی روی ترکیبات مورد مطالعه…………………………………………………………………………………………………85
جدول 4-25. ترکیبات اسانس جمعیت های مختلف بومادران زاگرسی در 16 منطقه از ایران 85
فهرست نمودارها
عنوان صفحه
نمودار 4-1. مقایسه بازده اسانس سرشاخه گلدار جمعیت های مختلف بومادران زاگرسی 78
نمودار 4-2. مقایسه بازده اسانس اندامهای مختلف بومادران زاگرسی اکسشن 28794 80
نمودار 4-3. نمودار مقایسه ای کل سرشاخه گلدار، گل، برگ و ساقه ترکیب سانتولینا الکل 81
نمودار 4-4. نمودار مقایسه ای کل سرشاخه گلدار، گل، برگ و ساقه ترکیب 1،8-سینئول 82
نمودار 4-5. نمودار مقایسه ای کل سرشاخه گلدار، گل، برگ و ساقه ترکیب بورنئول 83
نمودار 4-6. نمودار مقایسه ای کل سرشاخه گلدار، گل، برگ و ساقه ترکیب بورنیل استات 84
نمودار 4-7. نمودار مقایسه ای ترکیب عمده سانتولینا الکل 81
نمودار 4-8. نمودار مقایسه ای ترکیب عمده 1،8-سینئول 82
نمودار 4-9. نمودار مقایسه ای ترکیب عمده بورنئول 83
نمودار 4-10. نمودار مقایسه ای ترکیب عمده سیس کریزانتیل استات 84
فهرست اشکال
عنوان صفحه
شکل 2-1. گیاه بومادران زاگرسی 14
شکل 3-1. نقشه پراکنش بومادران زاگرسی در ایران 15
شکل 3-2. مزرعه بومادران در ایستگاه تحقیقاتی البرز کرج 16
شکل 3-3. خشک کردن نمونه ها 19
شکل 3-4. دستگاه کلونجر 24
شکل 3-5. شماتیک کلی دستگاه GC 28
شکل 3-6. دستگاه GC 57
شکل 3-7. دستگاه GC/ MASS 60
شکل 4-1. دندروگرام حاصل از تجزیه کلاستر به روش Ward براساس مقادیر ترکیب‌های موثره در 16 جمعیت A. filipendula 69
خلاصه فارسی
جنس بومادران در ایران 19 گونه گیاه علفی چندساله و غالباً معطر دارد که شش گونه آن انحصاری کشور ایران است. Achillea filipendula با نام فارسی بومادران زاگرسی یکی از گونه‌های بومی این جنس در ایران است. بخش‌های مختلف گونه‌های بومادران به طور گسترده در طب سنتی به علت خواص متعدد دارویی از جمله فعالیت‌های ضد میکروبی-ضدالتهابی-ضدآلرژی و آنتی اکسیدان استفاده می‌شوند. این تحقیق با هدف مشخص کردن کمیت و کیفیت اسانس جمعیت های مختلف بومادران زاگرسی (Achillea filipendula) در شرایط زراعی انجام شد. برای این منظور ابتدا بذر جمعیت های مختلف بومادران زاگرسی از رویشگاههای مختلف جمع‌آوری شده و برای اولین بار، در شرایط محیطی یکسان در مزرعه تحقیقاتی ایستگاه تحقیقات البرز واقع در شهرستان کرج کشت شد. به منظور بررسی و مقایسه کمی و کیفی اسانس سرشاخه های گلدار، پس از جمع‌آوری جمعیت های مختلف در زمان اوج گلدهی، و خشک کردن در سایه، از
سرشاخه گلدار همه جمعیت‌ها اسانس‌گیری به روش تقطیر با آب صورت گرفت. همچنین اسانس اندامهای مختلف (برگ، گل، ساقه و کل سرشاخه هوایی) برای یکی از نمونه‌ها به صورت مجزا مورد بررسی کمی و کیفی قرار گرفت.اسانس‌های حاصل با استفاده از دستگاههای گازکروماتوگرافی (GC) و گازکروماتوگرافی متصل به طیف‌سنج جرمی (GC/Mass) مورد تجزیه کمی و کیفی قرار گرفتند و ضمن محاسبه بازده اسانس‌ها، ترکیب‌های تشکیل دهنده آنها مورد شناسایی قرار