ساخت بودن101، جذابیت‌های دیالوگ، موسیقی102 و موضوع103″ و نمایش از رسمی‌ترین شبکه‌ی سیمای جمهوری اسلامی یعنی شبکه یک، سریال مهمی است، که “تاحد قابل قبولی در جذب مخاطب موفق بوده104″(رتبه‌ی دوم متوسط میزان بیننده در سریال‌های غیر مناسبتی با متوسط4/42درصد میزان مخاطب) است.
موارد مثبت سریال
“مدار صفر درجه” از لحاظ طرح و داستان جذاب بوده و از نظر پردازش قوت خوبی دارد و شخصیت‌ها به خوبی داستان را برای مخاطب ترسیم کرده اند. تنوع شخصیت‌ها و بازی خوب برخی از بازیگران، از جمله “شهاب حسینی”(بازیگر نقش حبیب پارسا) و “پیر داغر لبنانی”(بازیگرنقش سرگرد فتاحی) جذابیت این اثر را دو چندان کرده است.
فضاسازی خوب دوران جنگ دوم در ایران و مجارستان و تصویر سال‌های قبل از 1320 هجری شمسی در پاریس از نقاط قابل تقدیر سریال محسوب می‌شود.
موسیقی فاخر این سریال یکی دیگر از نقاط قوت آن محسوب می‌شود و “فردین خلعتبری” (آهنگ‌ساز)، نیز بسیاری از مفاهیم دشوار از قبیل مصیبت فقدان عزیز، اشغال وطن و عشق را با موسیقی بجا، در ذهن مخاطب حک می‌کند.
در این سریال تلاش شده که تفاوت میان یهود و صهیونیسم برجسته شود، یعنی حقیقت یهود به عنوان دینی که توسط حضرت موسی(علیه‌السّلام) آورده شده است، یقیناً با صهیونیسم با عنوان جعلی جنبش مـلی یهود که حرکتی بسیار مخرب برای منطقه و بشریت است، تـفاوت دارد. نتایج اثرسنجی105 سریال “مدار صفر درجه” نیز مؤید همین مطلب است.
رو کردن اسنادی متقن که به ارتباط نزدیک سران دغل کار صهیونیسم و آلمان‌نازی می‌پردازد یکی از نکات مثبت این سریال است.
یکی دیگر از امتیازات قابل اعتنای این اثر دوبله‌ی ستودنی این مجموعه تلویزیونی بود که با مدیریت بهرام زند اجرا شد. بهرام زند خود معتقد است: “کاری که در دوبله سریال “مدار صفر درجه” انجام شد، بی‌نظیر بود و شاید برای اولین و آخرین بار در یک سریال تلویزیونی ایرانی، دوبله، با این کیفیت اجرا شده باشد”.106
موارد منفی سریال
درکنار این نـقاط قوّت نقـدهایی نیز به ایـن سـریال وارد شده اسـت، از جـمله نقدی که دکتر علیرضا سلطان‌شاهی، رئیس مرکز مطالعات فلسطین107 طرح کرده است. او(1386) می‌گوید:
“ما اصل تفکیک (میان یهود و صهیونیسم) را قبول داریم… امّا یک جایی به آن مصداق بدهیم و بگوییم زمانی این افراد با هم در ایران درگیری داشته‌اند اشتباه بزرگی است، اصلاً چنین چیزی وجود نداشته است. ما اساساً در دوره پهلوی، یهود و صهیونیسم را با هم یکی می‌دانیم یعنی در دوره پهلوی در جامعه یهودیان ایران جریان عمده‌ای یافت نمی‌شود که در تضاد با صهیونیسم و عقاید صهیونیستی باشد، پس این بخش سریال تحریف تاریخ است. این که در داستان سریال عده‌ای یهودی واقعی پیرو حضرت موسی (علیه‌السّلام) وعدّه‌ی دیگر یهودیان راستین را می‌کشند و این یهودی هم یک خاخام است، حقیقت ندارد و همه تماماً ساختگی است…108 با مطالعه تاریخ معاصر کشورمان متوجه این موضوع می‌شویم که یهودیان ایران در سده اخیر دو خاخام برجسته داشته‌اند، یکی خاخام “یدیدیا شوفط” است، او مدت مدیدی خاخام بزرگ یهودیان ایران بود و یکی دو سال بعد از انقلاب، به آمریکا مهاجرت می‌کند در سال 1385 ازدنیا می‌رود “شوفط” مرام و تفکر صهیونیستی داشته و در خاطراتی که از او منتشر شده است، کاملاً از عقاید صهیونیستی دفاع می‌کند… او در زمان پهلوی کاملاً با رژیم صهیونیستی همسویی و همکاری داشت، حجم اسناد و مدارک این همکاری و همسویی او با رژیم صهیونیستی به حدی است که جایی برای تشکیک و افکار مرام و صهیونیستی “شوفط” باقی نمی‌ماند. درجامعه‌ی یهودیان ایران بعد از شوفط خاخام بزرگ دیگری وجود داشته به نام خاخام “اوریل داودی” که خاخام بزرگ یهودیان ایران بود. او چند سالی پس از انقلاب در ایران می‌ماند و بعد به دلایلی به اسرائیل مهاجرت می‌کند و در سرزمین اشغال شده فلسطین می‌میرد. به این ترتیب هر دو خاخام برجسته یهودیان ایران در سده‌ی اخیر گرایش‌های جدی صهیونیستی داشته‌اند و اتفاقاً بنده به عنوان محقق بسیار خوشحال می‌شوم که خاخامی را معرفی کنند که دارای گرایشات ضد صهیونیستی بوده و در این موردتحت فشار آن‌ها هم قرار گرفته باشد… ولی وقتی چنین چیزی نیست، ما نمی‌توانیم آن را خلق کنیم… . اما نقد دیگر این که کارگردان محترم در سریال قصد داشته مظلومیت یهود را بسیار بارز و برجسته کند و اتفاقاً این شیوه بسیار مورد پسند صهیونیست‌ها است. در کل سریال یهودی‌ها آدم‌های مظلوم، آرام، قابل ترحم، بی‌گناه، محجوب و بی‌آزار و اذیت هستند. در دستگاه تبلیغاتی صهیونیسم، چیزی را که همواره شاهدش بوده و در ساخت آثار هنری از آن بسیار استفاده کرده‌اند، مظلوم‌نمایی مفرط نزد افکار عمومی جهانیان است، به صورتی که مظلومیت یهودی‌ها، به هر ترتیب اثبات شود و در مدیوم سینما ملموس و دیدنی باشد، طوری که وقتی همگان فیلم را می‌بینند، واقعاً دلشان برای یهود بسوزد یا حداقل احساس بدی نسبت به این موجودات بی‌آزار و اذیت نداشته باشند”.109
نقد دوم درمورد موضوع “عشق” است. به تعبیر شهید مطهری “معمولا جوامع از گرایش صددرصد به باطل، منحرف نشده اند بلکه از افراط در یک مسیر درست منحرف شده اند”110. توجه به این نکته که مفهوم اصلی فیلم بر محور عشق می‌باشد، تحلیل نوع نگرش کارگردان به مبحث عشق بسیار مهم است، عشق دو طرفه سرگرد فتاحی و زینت الملوک، حتی پس از ازدواج زینت الملوک، توجه توجیه‌ناپذیر نویسنده و کارگردان به عشقی خارج از موازین عقل وشرع راحکایت می‌کند، همچنین اصرار کارگردان به ‌تصاویر بسته ازچهره‌ی آرایش شده‌ی لعیازنگنه قابل توجیه نیست. از سوی دیگر رنگ‌آمیزی عشقی، در سکانس آخر جلوه‌ی ویژه‌ای می‌یابد که باز هم با موازین اسلامی تطبیق پذیر نیست. کارگردان در این سکانس در مواجهه حبیب و سارا با زیرکی(؟!) دوربین را به سمت آسمان “تیلت”111 می‌کند و مخاطب را این گونه با جهان داستان تنها می‌گذارد که حبیب پس از سال‌ها دوری در آغوش معشوق آرام می‌گیرد.
نکته‌ی دیگر اینکه در ماجرای حبیب و سارا دیده شد که حبیب و دوستانش به دلیل انسان دوستی صرف که یک غیرمسلمان هم، دارد و نه انسان دوستی وظلم ستیزی برگرفته از دین که بسیار عمیق‌تر و فراتر از نوع دوستی صرف است، به نجات یهودیان پرداختند، در حالی که با این فیلم می‌شد، احترام اسلام به ادیان ابراهیمی و پیامبران پیشین و نگاه مسالمت‌آمیز و صلح جویانه اسلام و مسلمین، به حضور غیرمسلمانان در کشورهای اسلامی را به خوبی بیان کرد.
مورد آخر این که نمایش موجه و ترحم برانگیز،از فعل حرام خودکشی است؛ در صحنه خودکشی زینت‌الملوک، فیلم‌برداری، تدوین، موسیقی وکلام از طریق هم ذات‌پنداری مخاطب با فرد خودکشی کرده،به صورت ممدوح وارد عمل شده، حال آن که حکم خداوند حرمت قطعی خودکشی است.
1-3- روش تحقیق:
در این تحقیق از روش تحلیل محتوا استفاده شده است.”تحلیل محتوا”112 از جمله روش‌های پژوهشی است که در حوزه مطالعات ارتباطی کاربرد فراوان دارد.
“تحلیل محتوا درصدد عینیت بخشیدن، کمّی کردن وسنجش‌پذیری پیام‌ها از طریق نهادهای مشخص است. این مفهوم اغلب به منظور شناسایی، تحلیل وضبط محتوای منابع چاپی وغیر چاپی مورد استفاده قرامی‌گیرد. در این روش، می‌توان مجموعه ای از اسناد یا متون را استخراج، شمارش وطبقه‌بندی کرد. در روش‌های کیفی، پایه واحد اطلاعاتی، در واقع ، حضور یا عدم حضور یک خصیصه است”(فاضلی، 1376، صص100-99). دراین روش، واژه‌ها به عنوان مجموعه‌ای از کمیّت‌ها مورد مطالعه قرار می‌گیرند. وعبارات وگاه حتی جملات و بندها نیز چنین نقشی پیدا می‌کنند. محقق براساس دانش خود یا مطالعه‌ای که انجام می‌دهد، می‌کوشد تا دریابد آیا تکواژه‌ها، عبارات، جملات یا بندها قادرند نماینده‌ی پیام‌هایی باشند؟ آنچه را محقق برای سنجش می‌پذیرد، “واحد”113می‌نامند. محقق این واحد‌ها را در مقوله‌هایی که عناصرآن دارای وجوه مشترک هستند، دسته‌بندی می‌کند. هرگاه تعدادی از واحدها در رده‌ای قرار گیرند، که گروه همگن را تشکیل دهند آن گروه را “مقوله”114 می‌نامند.
“مقوله‌بندی در تحلیل محتوا اهمیت فراوان دارد و محقق را قادر می‌سازد تا هر مفهوم و نماینده‌ی آن‌را مشخص کند”(باردن، 1375،ص 252).
1-1-3- جامعه‌ی آماری:
کل صحنه‌های سریال “مدار صفر درجه” که در سال 1386 از شبکه اول سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش شده است.
2-1-3- واحد ثبت و شمارش:
واحد ثبت در این تحقیق “رفتار” انتخاب شده است. رفتار به معنی “روش، سیر و طرز حرکت، سلوک”(معین، 1342، ص1363) است.
دراین تحقیق رفتار به معنی وسیع کلمات گفته شده ، اشارات و کنایات بکار رفته، حرکات، افعال و… را شامل می‌شود که ارزش‌های هر فرد تعیین کننده رفتارهای خوب و بد اومحسوب می‌شوند و فرد برحسب ارزش‌های خود، دست به انتخاب رفتار می‌زند.
واحد شمارش در این تحقیق “صحنه”115 است. برای ارائه تعریف “صحنه” ابتدا لازم است تعریفی از “نما” ارائه کرد و با این مبنا اصطلاح “صحنه” نیز تعریف می‌شود.
درفرهنگ واژه‌های سینمایی چنین نوشته شده: “نما”116 کوچکترین واحد تصویری در ساختمان فیلم است و به مقدار تصویری گفته می‌شود که در هر بار بدون “کات”117 گرفته می‌شود وهر فیلم از نماهای متعدد(حدود 600 تا 1000 نما) تشکیل می‌شود.118
حال که واژه‌ی “نما” برای ما تعریف بردار شده با کمک این مفهوم اصطلاح کاربردی صحنه را تعریف می‌کنیم؛ برای تقویت ذهن باید گفت اگر هر نما را معادل یک جمله فرض کنیم صحنه معادل یک “بند”119 خواهد بود به این معنا که صحنه کوچکترین واحد کامل یک فیلم است که دربرگیرنده یک سلسله “نما” یا یک نمای کلی است که در یک محل می‌گذرد و بیان می‌کند، بنابراین باید گفت: صحنه کوچکترین واحد کامل فیلم است که در قالب یک یا چند نما که در یک مکان و زمان خاص قرار دارند، یک واقعه را در راستای هدف کلی فیلم بیان می‌کند.
3-1-3- واحد متن (فحوا)
بدلیل اینکه به جهت کدگذاری برخی از متغیرها نیاز به آگاهی از رفتار شخصیت‌ها در کل سریال بود، بنابراین واحدمتن یا فحوا ، کل سریال انتخاب شده است.
4-1-3- روش جمع آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات
همزمان با بازبینی جزءبه‌جزء سریال “مدارصفردرجه” و تعیین واحدهای ثبت، شمارش و مشخص کردن متغیرها و رده‌های تحقیق، جدول کد‌گذاری اولیه نیز تدوین شد. اما ثبت اطلاعات حاصل از بازبینی درجدول کدگذاری زمانی به انجام رسید که با مراجعه به استاد راهنما و هدایت‌های ایشان ابهامات و نارسایی‌های جدول اولیه رفع شد. پس از درج اطلاعات در جدول کدگذاری با استفاده از نرم افزار SPSS اطلاعات ثبت شده به پردازش‌گر رایانه منتقل شد. تا نتایج حاصل از این پروسه به عنوان نتایج تحقیق آماده ارائه شوند.
5-1-3- تجزیه وتحلیل اطلاعات:
برای تعیین و اعتبار ابزارهای اندازه‌گیری روش‌های گوناگونی وجود دارد. مرسوم‌ترین شیوه در تحلیل محتوا بررسی مجدد اعتبار ابزارهای اندازه گیری قسمتی از اطلاعات ثبت شده سابق است. به این ترتیب 15 درصد از اطلاعات موجود را انتخاب و توسط کدگذار دوّم بصورت مجدد کدگذاری شد.اگر ضریب قابلیت اعتماد از 70 درصد بیشتر باشد، می‌توان کدگذاری را قابل اعتماد دانست. اعتبار کدگذاری در فرمول زیر محاسبه گردیده است:
درصد توافق مورد انتظار- درصد توافق مشاهده شده