استفاده می‌کنند، لذا خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید:
لا تَتَّبعوُا خُطُوات الشَیطان
از گامهای شیطان پیروی نکنید.90
بنابراین انحرافها و تبه‌کاریها غالباً بطور تدریجی در انسان نفوذ می‌کند، نه به صورت دفعی و فوری”(مکارم، 1384، صص 313ـ312).
وظیفه شناسی
“انسان با ایمان باید در حد توان و با زیرکی خاص خود بکوشد تا جهت و موضوع بحث را در مجالس گناه عوض کند و موضوع دیگری را که جنبه گناه نداشته باشد مطرح نماید ودرغیراین صورت باید آنجا را ترک نماید”(امین،1370،ص211).
“همچنین گناهانی مثل غیبت یا تهمت اگربه شکل ناخواسته‌ای به گوش او رسید باید در”ردّ غیبت” بکوشد… تا غیبت شده از اصل عیب مبرا شود”(تهرانی، 1384، ص 149).
وفای به عهد
“وفا کردن به معنی بجا آوردن وعده و عهد و اجرای شرایط دوستی و محبّت است وفای به عهد وپیمان از اساسی‌ترین شرایط زندگی دسته‌جمعی است و بدون آن هیچ‌گونه همکاری اجتماعی ممکن نیست، و بشر با از دست دادن آن زندگی اجتماعی و اثرات آن را عملاَ از دست خواهد داد، در منابع اسلامی تأکید فوق‌العاده‌ای روی مسأله وفای به عهد و ایستادگی در برابر سوگندها شده است و شکستن آن از گناهان کبیره محسوب می‌شود”(مکارم ،1384، ص231).
در حدیثی از امام صادق(علیه السّلام) می‌خوانیم: ” …فَمَنْ اَخْلَفَ فَبِخَلْفِ الله بَدأ وَ لِمَقْتِه تَعْرِضُ، وَ ذَلِکَ قُوْلِهِ، یَا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا ِلمَ تَقُولُونَ مَا لا تَفْعَلُون”91… و هر کس خلف وعده کند با خدا مخالفت کرده، و خویش را در معرض خشم او قرار داده، و این همان است که قرآن می‌گوید:”یَا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا ِلمَ تَقُولُونَ مَا لا تَفْعَلُون”92.
هوی‌پرستی
مکارم شیرازی(1384) می‌گوید: “در وجود انسان، غرائز وامیال گوناگون است که همه‌ی آن‌ها برای ادامه حیات او ضرورت دارد خشم و غضب، علاقه به خویشتن، علاقه به مال و زندگی و امثال این‌ها؛ امّا مهم این است که گاه اینها از حد تجاوز می‌کنند و پا را از گلیم فراتر می‌نهند و از صورت یک ابزار مطیع در دست عقل در می‌آیند و بنای طغیان و یاغی‌گری می‌گذارند، عقل را زندانی کرده و بر کل وجود انسان حاکم می‌شوند و زمام اختیار او را در دست می‌گیرند. این همان چیزی است که از آن به هوی‌پرستی تعبیر می‌کنند که از تمام انواع بت‌پرستی خطرناک‌تر است بلکه بت‌پرستی نیز از آن ریشه می‌گیرد. در قرآن می‌خوانیم اگر نظام آسمان و زمین بر محور هوی و هوس مردم بگرددفساد سرتاسر پهنه‌ی هستی را خواهد گرفت “وَ لَو اِتَّبِعَ الْحَقّ اَهْوائَهُمْ لَفَسَدَتِ الْسَمَاوَاتِ وَالْأرْض وَ مَنْ فیهِنَّ”93 اگر حق از هوی و هوس آن‌ها پیروی‌ کند آسمان‌ها و زمین و تمام کسانی که درآن‌ها هستند فاسد می‌شوند. طبع هوا پرست همیشه گرفتار افراط است. شاید یک دلیلش این باشد که طبع آدمی در لذت‌های مادی همیشه رو به افزون طلبی می‌رود کسی که دیروز ازفلان مقدار مواد مخدر نشئه می‌شد امروز با آن مقدار نشئه نمی‌شود و باید تدریجاً بر مقدار آن بیفزاید به همین ترتیب در همه شاخه‌های هوی و هوس، دائماً رو به افراط گام برمی‌دارد تا خود را هلاک و نابود کند”(ص245).
یتیم‌نوازی
“نیازمندی کودک یتیم، منحصربه خوراک و پوشاک نیست، بلکه پاسخ گفتن به عواطف و احساسات قلبی او مهم‌تر است و در آینده او فوق‌العاده مؤثر می‌باشد زیر طفل یتیم بسان دیگران، انسان است و باید از نظر نیازهای عاطفی نیز تغذیه شود، باید از محبت‌ها و نوازش‌های یک کودک که در دامان پدرومادر است بهره‌مند گردد یعنی علاوه بر مراقبت‌های جسمی از نظر تمایلات روانی نیز اشباع شود و گرنه کودکی سنگدل، شکست خورده، فاقد شخصیت و خطرناک به عمل خواهد آمد”(مکارم شیرازی،1384، ص245).
اهمیت این موضوع آن قدر زیاد است که امیرمؤمنان(علیه‌السّلام) در وصیت‌نامه معروفش توجه به یتیمان را در کنار توجه به نماز و قرآن قرار داده، می‌فرماید: “الله الله فِی الْاَیْتَامِ فَلاتَعْبُوا اَفْوَاهَهُم وَ لایُضَیِعُوا بِحَضْرَتِکُمْ؛ خدا را خدا را درباره یتیمان، آن‌ها را گاهی سیر و گاهی گرسنه نگذارید، و نکند با حضور شما ضایع شوند”.94
یأس
“یأس از رحمت خدا و ناامیدی از برآورده شدن خواسته‌ها و نیازها بحران می‌آفریند، زیرا شیطان در جستجوی انسان‌هایی است که از درگاه خداوند متعال قطع امید کرده و بی‌پناه شده‌اند”(علوی، 1388،ص152).
خداوندمتعال در آیه 87 سوره‌ی یوسف نومیدی ازرحمت خداوند را فقط شایسته کافران می‌داند و می‌فرماید:”تنها گروه کافران؛ از رحمت خدا مأیوس می‌شوند”.
فقیهی رضایی(1384) در شرح این آیه آورده است: “پس از شرک و کفر به خدا که بزرگ‌ترین گناه است، نومیدی از رحمت خدا در امان دانستن خویش از عذاب خدا، بزرگ‌ترین گناهان شمرده شده است. از آیات قرآن و روایات استفاده می‌شود که انسان مؤمن باید خود را همیشه بین ترس از عذاب الهی و امید به رحمت او نگه دارد؛ نه چنان خود را از عذاب خدا ایمن بداند که به هر خلافی آلوده گردد و نه از رحمت الهی مأیوس شود که در اثر این یأس، از حرکت و خودسازی باز بماند.95 اگر انسانی از رحمت خدا مأیوس شود چنان‌که این آیه از قول یعقوب(علیه‌السّلام) می‌فرماید- به خدا کافر شده است، زیرا قدرت نامحدود خدا را محدود کرده و پنداشته است که دیگر خداوند نمی‌تواند او را ببخشد و رحمت و لطف بی‌پایانش را شامل او کند”.96
امام صادق(علیه‌السّلام) می‌فرماید:
“بزرگ‌ترین گناهان، شرک به خداوند است… و بعد از آن یأس از رحمت خدا…”97
1-6-2- ارزش‌ها و ضد ارزش‌های تحقیق
اما در حوزه‌ی افعال اخلاقی شارع مقدس برای برخی از محاسن اخلاقی ارزش و اعتبار ویژه‌ای قایل شده و برابر اعتقادات ما به تصریح آیات و روایات معتبر آثار وضعی خاصی به ترک این افعال‌حسنه‌ی اخلاقی مترتب است، برخی از این محاسن اخلاقی، به نام”واجبات98اخلاقی” از آنها در این تحقیق یاد می‌کنیم، مانند: “احترام به پدر و مادر” و “وفای به عهد”.و… .این ارزش‌ها مطلوب دین و واجب هستند(نباید ترک شوند) و سایر ارزش‌هـا نیز تحت عنـوان “رفتارهای پسندیده‌ی‌اخلاقی” نام برده می‌شوند مانند: “محبت” و “سپاس‌گزاری” این ارزش‌ها مطلوب دینند ولی واجب نیستند.
همان‌طور که پیشتر ازحوزه‌ی محاسن اخلاقی به ارزش‌ها و اعتبار ویژه‌ی برخی اعمال اخلاقی اشاره شد باید گفت که در حوزه مناهی اخلاقی نیز به استناد آیات روایات معتبره، شارع مقدس برخی افعال را متضمن بار ضد ارزشی خاص دانسته است.در فرهنگ اسلامی از این دسته از افعال که با شدت وتأکید بسیار زیاد، نهی شده، به عنوان گناهان کبیره یاد شده است. “درتعیین گناهان کبیره میان علما اختلاف بسیار است بعضی آنها را هفت گفته‌اند و بعضی بیشتر و از بعضی روایات هفتصد مستفاد می‌شود و ظاهر آنست که هر گناهی‌که در قرآن مجید وعده‌ی عذاب بآن شده کبیره است”(نراقی بی‌تا،ص520). دستغیب(بی‌تا)درتعریف گناهان کبیره می‌گوید:
“1- هرگناهی که در قرآن و حدیث به کبیره بودن آن تصریح شده باشد.
2- هرمعصیتی که درقرآن مجید یا سنّت معتبره وعده آتش بر ارتکاب آن به طور صریح رسیده باشد.
…حضرت امام‌محمد‌باقر وامام‌جعفرصادق(علیهماالسّلام) فرموده‌اند: “گناه‌کبیره، هرگناهی است که خدای تعالی وعده‌ی آتش بر آن داده باشد99…
3 – هرگناهی که در قرآن یا سنّت معتبر از گناهی که کبیره بودنش مسلّم است، بزرگ‌تر شمرده شود آن هم کبیره است، مثلاً قتل نفس از جمله گناهانی است که کبیره بودنش به دو راه گذشته ثابت گردیده است، حال اگردر قرآن مجید یا سنت تصریح شود که فلان گناه از قتل نفس بزرگ‌تر است آن گناه هم کبیره می‌شود مانند فتنه کردن. در قرآن مجید می‌فرماید:
وَالْفِتْنَه اَشَدُّ مِنَ الْقَتْل
فتنه از قتل بدتر است.100
پس یقیناً فتنه هم از گناهان کبیره است.
4-هرگناهی که نزد متدّینین و متشرعین بزرگ شمرده شود به طوری که یقین حاصل شود که بزرگی (کبیره بودن) آن منتهی به زمان معصوم می‌گردد مانند… پرتاب کردن و انداختن قرآن مجید به قصد هتک آن”(صص 46-45).
“…همچنین چند عنوان است که با هر گناه صغیره‌ای همراه شود آن را کبیره می‌کند:
اول:”کوچک شمردن گناه:حضرت امیر مؤمنان علی(علیه‌السّلام) می‌فرماید:
سخت‌ترین گناه آن است که به جا آورنده‌اش آن را خوار شمارد.
دوم: خوشحالی برگناه: شاد شدن به انجام آن و یا قدرت یافتن بر فعل آن.
سوم: آشکارکردن‌گناه:بدون جهت شرعی گناهی راکه مرتکب شده اظهارنماید.
چهارم: اصراربرآن: یعنی به طور مکرر مرتکب آن شود”(نراقی، بی‌تا، ص521).
پنجم: “موقعیت اجتماعی شخص: طوری که گفتار و کردارش در حالات مردم مؤثر باشدمانند اهل علم و مشهورین به قدس وتقوا …”(دستغیب، بی‌تا، صص 46-45).
بنابراین با توجه به اهمیت اجتناب ازگناهان کبیره(مانند:دروغ) نسبت‌به ترک گناهان صغیره(مثل: بی‌محبتی)دردین ‌اسلام ما نیز درسریال این ضدارزش‌ها را بصورت جداگانه بررسی ومحاسبه می‌کنیم.
7-2-کارکرد رسانه از دید رهبران انقلاب اسلامی:
صداوسیما به عنوان رسانه‌ای که بیشترین مخاطبان را به خود جذب می‌کند از نظر امام خمینی(ره) دانشگاهی است که فضایل و ارزش‌های اسلامی را در جامعه ترویج می‌کند. ایشان تأکید بسیار زیادی در مورد رادیو و تلویزیون داشتند. امام خمینی می‌گوید:
“صداوسیما بایستی تمام ملت را مبارز بار بیاورد و همه را متفکر و مستقل بار بیاورد، آزادمنش بار بیاورد و از غربزدگی بیرون کشد”(صحیفه نور، 1366، ص203).
“رسانه‌های گروهی به ویژه صداوسیما، این مرکز آموزش و پرورش عمومی می‌تواند خدمات گرانمایه‌ای را به فرهنگ اسلام و ایران ارائه کند”(صحیفه نور، 1366، ص95).
“ما بوسیله‌ی همین صداوسیما می‌توانیم اسلام را آن طور که هست معرفی کنیم و اگر این کار را بکنیم همین خودش از هزار توپ و تفنگ بیشتر می‌تواند مؤثر باشد”(صحیفه نور، 1366، ص 243).
“رادیو و تلویزیون بایستی در خدمت خدا باشد، در خدمت اسلام باشد، کوشش نماید تا برنامه‌های اصولی و منطبق با موازین اسلام را ارائه نماید و حیثیت ملت و مذهب خودشان را حفظ کند، باید برنامه بر اساس بینش و فرهنگ اسلام تنظیم شود”(صحیفه نور، 1366، ص174).
“صداوسیما کوشش کند مردم متدین شوند”(خامنه‌ای،1381، سخنرانی)(مشایخ،1388،ص62).
“ما در مورد اسلامی بودن یک فیلم دو چیز را می‌خواهیم یکی اینکه ارزش‌هایی را که آن فیلم تلقین می‌کند ارزش‌های اسلامی باشد، پس هر چیزی که این ارزش‌ها را آموزش دهد یک محتوای اسلامی را آموزش داده اسـت. دوم اینکه فیلم با نـمودارها و نمادهای غیراسـلامی همـراه نباشد”(خامنه‌ای،1381، سخنرانی)(مشایخ،1388،ص62).
همچنین درسیاستهای اجرایی افق رسانه، اهداف و محورهای برنامه‌های صدا وسیما، چنین عنوان شده است:
– “ارتقای آگاهی عمومی به مبانی، معارف و ثمرات گرانبار دین مبین اسلام.
– تعمیق علایق و تشدید احساسات نسبت به مفاهیم، مکان‌ها و شخصیت‌های مقدس دینی.
– ترویج رفتارها، آداب، عادات و سنن اسلامی.
– خنثی سازی و مقابله با تهاجم مادی گرایانه رسانه‌های استکباری.
– ترویج و حفظ و گسترش ارزش‌های انسانی و فضایل اخلاقی در جامعه”(سیاستهای اجرایی افق رسانه، 1386).
8-2- نقد محتوایی سریال
در حال حاضر با ارایه تعاریف موضوعی طرح تحقیق، مباحث نظری بحث، مبانی علمی تحقیق برآنیم تا بایاری خداوند متعال به نقد محتوایی مجموعه تلویزیون “مدار صفر درجه” بپردازیم، سریالی که در یک نگاه کلی به دلایل از پیش گفته‌ای مانند “خوش