بینامتنیت قرآن و دفتر اول، دوم و سوم مثنوی از دیدگاه ژرار ژنت- قسمت ۷۵

مصرع دوم الهام از آیه «فَأَکَلا مِنْها فَبَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما وَ طَفِقا یَخْصِفانِ عَلَیْهِما مِنْ وَرَقِ الْجَنَّهِ وَ عَصى‏ آدَمُ رَبَّهُ فَغَوى»، (آنگاه از آن [میوه‌ی ممنوعه] خوردند و عورتهایشان بر آنان آشکار شد و بر آن‌ها از برگ [درختان] بهشتی می‌چسباندند [تا پوشیده شود] و [بدینسان] آدم از امر پروردگارش سرپیچی کرد و گمراه شد.)، (طه، ۱۲۱). مولانا در مقام برتر نشاندن علم انبیاء بر دلیل و استدلال، معتقد است که اهل استدلال هم مثل نابینایان هستند که استدلالشات بیشتر تکیه بر ظن و گمان است و اگر راهی را یافته‌اند به خاطر دیده‌ورانی چون پیامبر بوده است. او با تکرار واژه عصا ناگاه به خاطرش عصیان آدم خطور می‌کند عصیانی که در آیه مذکور به آن اشاره شده است.
□
چــون عـصـا شـد مـار و استن باخبـر
مـعـجـزه‌ی مـوسـی و احـمـد را نـگـر
(۱/۲۱۴۵)
اقتباس از آیه «فَأَلْقى‏ عَصاهُ فَإِذا هِیَ ثُعْبانٌ مُبینٌ»، (آنگاه عصایش را درانداخت و ناگهان به صورت اژدهایی آشکار درآمد.)، (اعراف، ۱۰۷).بخشی از بیت اشاره به معجزه‌ی حضرت موسی دارد که عصای او اژدهایی شد و ماران جادوگران را بلعید همین مفهوم در آیه مذکور آمده است.
□
دسـت و پـاهـاشـان گـواهی مـی‌دهـنـد
بــا زبــان گـرچه که تهمـت مـی‌نـهنـد
(۱/۲۱۵۷)
اقتباس از آیه «یَوْمَ تَشْهَدُ عَلَیْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَ أَیْدیهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ»، (روزی که زبان و دست و پایشان بر آن‌ها به کارهایی که کرده‌اند شهادت دهند.)، (نور، ۲۴). هم آیه و هم بیت اشاره به گواهی اعضای بدن در روز قیامت دارند.
□
کـان هـمـه اِنـفـاقـهـاشـان حسرتست
در نُــبــی انــذار اهـل غـفـلـتـســت
(۱/۲۲۳۵)
اقتباس از آیه «إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ لِیَصُدُّوا عَنْ سَبیلِ اللَّهِ فَسَیُنْفِقُونَها ثُمَّ تَکُونُ عَلَیْهِمْ حَسْرَهً ثُمَّ یُغْلَبُونَ وَ الَّذینَ کَفَرُوا إِلى‏ جَهَنَّمَ یُحْشَرُونَ»، ([آن‏] کافران اموالشان را براى بازداشتن از راه خدا خرج مى‏کنند، آرى خرجش خواهند کرد آنگاه مایه حسرت آنان مى‏گردد و سرانجام مغلوب مى‏گردند، و کافران را در جهنم گرد مى‏آورند.)، (انفال، ۳۶). مفهوم آیه را در بیت می‌توان یافت، خصوصاً عبارت قرآنی «تَکُونُ عَلَیْهِمْ حَسْرَهً ثُمَّ یُغْلَبُونَ» که در مصرع دوم به آن اشاره شده است.
□
بـــر مـثـــال سـامــری از مــردمــان
خـویـش و بـیـگـانه شـده از مـا رَمـان
(۱/۲۲۶۲)
اشاره به عبارت قرآنی «قالَ فَاذْهَبْ فَإِنَّ لَکَ فِی الْحَیاهِ أَنْ تَقُولَ لا مِساسَ وَ إِنَّ لَکَ مَوْعِداً لَنْ تُخْلَفَهُ…»، (گفت پس برو و بدان که جزای تو این است که در زندگی بگویی به من نزدیک مَشوید، و برای تو موعدی است که در آن با تو خلاف نشود…)، (طه، ۹۷). مولانا تمثیلی برای گفته‌ی خود بیان می‌کند، مطابق روایات، سامری از مردان بنی‌اسرائیل بود که دعای حضرت موسی، پروردگار او را منفور همه آفریدگان ساخت. مولانا به طور ضمنی به این موضوع که در آیه نیز آمده است، اشاره می‌کند.
□
زانچ حـق آراسـت چون دانـند جَـست
زُیِّــنَ لِـلـنَّـــاس حــق آراســتَســت
کــی تـــوانـــد آدم از حــوّا بــریــد
چـون پــی یـسـکُـن الیـهـاش آفـریـد
(۱/۲۴۲۹-۲۴۳۰)
بیت اول اقتباس از آیه «زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنینَ وَ الْقَناطیرِ الْمُقَنْطَرَهِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّهِ وَ الْخَیْلِ الْمُسَوَّمَهِ وَ الْأَنْعامِ وَ الْحَرْثِ ذلِکَ مَتاعُ الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ»، (عشق به خواستنیها از جمله زنان و فرزندان [پسران‏] و مال هنگفت اعم از زر و سیم و اسبان نشاندار و چارپایان و کشتزاران، در چشم مردم آراسته شده است، اینها بهره [گذارى‏] زندگانى دنیاست، و نیک سرانجامى نزد خداوند است.)، (آل عمران، ۱۴).‏
بیت دوم اقتباس از عبارت قرآنی «وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً لِتَسْکُنُوا إِلَیْها…»، (و از جمله آیات او این است که برای شما از نوع خود همسرانی آفرید که با آنان آرام گیرید…)، (روم، ۲۱).
«زَیّن للناس» (برای مردم آراسته شده است) قسمتی از آیه مذکور است که میان مفسران اختلاف است که چه کسی این حب شهوت، زن، فرزند، مال و… را در چشم مردم آراسته است. مولانا فاعل زینت بخشی را خداوند می‌داند و چون این امر از جانب خداوند است و خداوند آن را در وجود آدمی نهاده، هیچ گزیر و گریزی نیست از جمله این خواسته‌های محبوب، زن است که خداوند هم در آیه آن را بر دیگر خواسته‌ها مقدم کرده است. در این هفت نعمت زنان مقدم شده‌اند و مولانا هم در میان این هفت خواسته، تنها به زن اشاره کرده است.
□
زخــم طـاس آن ربّــی الاعـلای مــن
مـن که فـرعـونم ز خـلـق ای وای من
(۱/۲۴۵۹)
اقتباس از آیه «فَقالَ أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلى»، (و گفت من پروردگار برتر شما هستم.)، (نازعات، ۲۴). مولانا در بیت تنها با اشاره‌ای به آیه، آن هم با تغییر آن، به دیدگاه منحصر به فرد خود درباره‌ی فرعون می‌پردازد.
□
مـی‌دویــم انــدر مــکـان و لا مــکان