مقاله – بینامتنیت قرآن و دفتر اول، دوم و سوم مثنوی از دیدگاه ژرار …

تــا نـیــابــد زخــم از رَبّ الْـفَـلَــق
مـرده بـایـد بـود پـیـش حـکـم حــق
(۱/۹۱۴)
اشاره به آیه «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ»، (بگو به پروردگار خلق پناه می‌برم)، (فلق، ۱). همان طور که از آیه ذکر شده پیداست ربُّ الفلق (خداوند سپیده دم) از اوصاف پروردگار در قرآن است که مولانا در این بیت به آن اشاره می‌کند.
□
حبس خشم و حرص و خرسندی شدند
چـون بـه امـر اِهْـبِـطُـوا بـنـدی شدنـد
(۱/۹۲۹)
اقتباس از آیات «قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْها جَمیعاً فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدىً فَمَنْ تَبِعَ هُدایَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ»، (گفتیم همه از آن [بهشت] پایین روید، آنگاه اگر رهنمودی از من برای شما آمد، کسانی که از رهنمودم پیروی کنند، بیمی برایشان نیست و اندوهگین نگردند.)، (بقره، ۳۸) و «قالَ اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلى‏ حینٍ»، (فرمود پایین روید، برخی دشمن برخی دیگر، و در روی زمین تا وقت معیّن آرامشگاه و بهره‌مندی دارید.)، (اعراف، ۲۴). مولانا از یک واژه «اهبطوا» که اشاره به داستان حضرت آدم دارد، استفاده‌ و تفسیر خلاقانه می‌کند. وی معتقد است آدمی قبل از این که به عالم ماده در آید جانش سرشار از صفا و وفا بوده است اما با آمدن به این جهان دچار حرص و خشم و خرسندی شد، بنابراین نتیجه هبوط ترکیب شدن آدمی به صفات نیک و بد است.
□
تـا نـگـردد گـرد آن قـصــر مـشـیــد
تـا نـتـانـد شـیــر عـلـم دیـن کشـیـد
(۱/۱۰۱۸)
اشاره لفظی به آیه «فَکَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَهٍ أَهْلَکْناها وَ هِیَ ظالِمَهٌ فَهِیَ خاوِیَهٌ عَلى‏ عُرُوشِها وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَهٍ وَ قَصْرٍ مَشیدٍ»، (و چه بسیار شهرها را که چون [مردمش‏] ستمکار بود، نابود کردیم، و سقف‌ها و دیوارهایش فروریخته است، و چه بسیار چاها که بى‏رونق مانده، و نیز چه بسیار قصر استوار و سر به فلک کشیده‏.)، (حج، ۴۵).
□
عـقــل او از روح مـحـظـوظــی شـود
لـوح حـافــظ لـوح مـحـفـوظـی شـود
(۱/۱۰۶۷)
اشاره به آیه «بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجیدٌ. فی‏ لَوْحٍ مَحْفُوظٍ»، (حق این است که آن قرآن مجید است، در لوحی محظوظ.)، (بروج، ۲۱-۲۲) که لوح محفوظ ترکیبی قرآنی است.
□
مــی‌کُـشـد بـا لـشـکـر و جمـع ثقیـل
مـوسـیی فــرعــون را بــا رود نــیــل
(۱/۱۱۹۱)
اشاره به عبارت قرآنی «وَ إِذْ فَرَقْنا بِکُمُ الْبَحْرَ فَأَنْجَیْناکُمْ وَ أَغْرَقْنا آلَ فِرْعَوْنَ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ»، (و یاد کنید که دریا را برای شما شکافتیم و شما را رهانیدیم و آل فرعون را غرق کردیم و شما نظاره می‌کردید.)، (بقره، ۵۰). که اشاره‌ای است به قصه حضرت موسی و عبور او با یاران از رود نیل و غرق شدن سپاه فرعون که در پی آن‌ها می‌آمدند.
□
چشـم عـارف سـوی سیـما مانده است
حـق چو سیـما را مُعرِّف خوانده است
(۱/۱۲۷۰)
اقتباس از آیات قرآنی «یُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسیماهُمْ فَیُؤْخَذُ بِالنَّواصی‏ وَ الْأَقْدامِ»، (گناهکاران با نشانه‌هایشان شناخته می‌شوند، آنگاه از موهای پیشانی و پاهایشان گرفته [و به دوزخ افکنده] شوند.)، (الرحمن، ۴۱)؛ «…عَلَى الْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلاًّ بِسیماهُمْ…»، (… و بر روی بلندی‌ها مردانی هستند که همگان را به سیمایشان می‌شناسند…)، (اعراف، ۴۶) مولانا برای صحبت از دلالت آثار ظاهری بر امور باطنی به آیات قرآن اشاره می‌کند.
□
در بـدی از نـیـکــوی غـافــل شــدی
چـون که تـو یـنـظُـر بـنـارُ اللَّـه بُـدی
(۱/۱۳۳۵)
اقتباس از آیه «نارُ اللَّهِ الْمُوقَدَهُ. الَّتی‏ تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْئِدَهِ»، (آتش فروزان الهی، همان که بر دل‌ها راه یابد)، (همزه، ۶-۷). ترکیب نارالله اقتباس از آیات ذکر شده است که این آتش به نظر مولانا اخلاق زشت و شهوت و غضب است که اصل دوزخ است و چون مجسم شود دوزخ موعود است.
□
مـی‌سـرایــد هـر بـر و بـرگـی جــدا
بـــا زبـــان شــطــأَه ذکـــر خــــدا