پیرامتنی نشان‌دهنده‌ی عناصری است که در آستانه‌ی متن قرار گرفته و دریافت یک متن را جهت‌دهی می‌کند که شامل یک درون متن و یک برون متن است. درون متن عناصری چون عناوین اصلی، عناوین فصل‌ها و پی‌نوشت‌ها و… را در برمی‌گیرد و برون متن شامل عناصر بیرون از متن نظیر مصاحبه‌ها و آگهی‌های تبلیغاتی و… است. (آلن، ۱۳۹۲: ۱۵۰)
نامور مطلق نیز این مطلب را با بیانی دیگر ذکر می‌کند:
«پیرامتن‌ها دارای انواع و گونه‌های بسیاری هستند چنان که عنوان، عنوان فرعی، پیشکش نامه، پی‌نوشت، طرح روی جلد، مقدمه، مصاحبه، تبلیغات و… را در برمی‌گیرند، ژنت این مجموعه پیرامتن‌ها را به دو دسته کلی: درون متن و برون متن تقسیم می‌کند.» (نامورمطلق، ۱۳۸۶: ۹۰)
پیرامتن‌های درون متن که از آن با عنوان «پیرامتن پیوسته» نیز یاد شده است، به طور مستقیم و بدون واسطه به متن اصلی مرتبط و پیوسته است.
پیرامتن‌های درونی براساس مرجع خلق و کنشگران به سه دسته تقسیم می‌شوند: «ناشری، مؤلفی، شخص دیگر.» (همان: ۹۱)
پیرامتن‌های برونی که به صورت ناپیوسته و منفصل با متن قراردارند به طور غیرمستقیم با متن اصلی مرتبط می‌شوند.
پیرامتن‌های برونی دارای تنوع و گوناگونی بیشتری است و می‌توان آن را به دو بخش کلی تقسیم کرد. پیرامتن‌هایی که توسط مؤلف و ناشر برای جلب مخاطب خلق شده‌اند و پیرامتن‌هایی که توسط اشخاص دیگر مانند: گزارشگران، منتقدان و مؤلفان دیگر انجام می‌پذیرد. (همان: ۹۱)
۳- فرامتنیت[۳۷]: «سومین دسته از مناسبات تعالی دهنده‌ی متن را «فرامتنی» خواند؛ و این مناسباتی (معمولاً تفسیری و تأویلی) است که متنی را به متن دیگر وابسته می‌سازد، خواه از آن همچون مرجع یاد کند، یا چنین نکند.» (احمدی، ۱۳۹۱: ۳۲۰)
از فرامتنیت با عنوان «ورامتنیت» نیز یاد شده است. ژنت درباب فرامتنیت می‌گوید: «ورامتنیت یک متن مفروض را با متنی دیگر متّحد می‌کند، طوری‌که این متن مفروض بدون اجباری به نقل کردن و حتی بدون نام بردن، از متن دیگر سخن می‌گوید.» (ژنت، ۱۹۸۲: ۴)
رابطه فرامتنی می‌تواند در تشریح، انکار و یا تأیید متن اول عمل کند.
۴- فزون متنیت[۳۸]: در زبان فارسی این اصطلاح به چهار صورت «فزون متنی»، «سرمتنی»، «شمول متنی» و «مثال متنی» ترجمه شده است.
این اصطلاح «به معنای کلی جای گرفتن متن در کلیّتی از متون، و به معنای خاص شناختن ژانرهای ادبی مربوط می‌شود.» (احمدی، ۱۳۹۱: ۳۲۱)
«ژنث روابط طولی میان یک اثر و گونه‌ای را که اثر به آن تعلق دارد سرمتنیت می‌نامد.» (نامورمطلق، ۱۳۸۶: ۹۳)
۵- زبرمتنیت[۳۹]: این اصطلاح به صورت «پس متنی» و «بیش متنیت» نیز ترجمه شده‌اند.
زیرمتنیت «رابطه‌ی متنی متأخر (پیش متن) با متنی متقدم (پس متن) است. مناسبتی که نمی‌توان آن را تفسیری و تأویلی دانست؛ بازگفت و نقل قول هم نیست، بل به گونه‌ای تکرار «پس متن» است.» (احمدی، ۱۳۹۱: ۳۲۱)
ژنت خود در تعریف بیش متنیت می‌نویسد: «هر رابطه‌ای که موجب پیوند میان یک متن (Hypertext) B با متن پیشین (Ohypotext) Aباشد، چنان که این پیوند از نوع تفسیری نباشد.» (نامور مطلق، ۱۳۸۶: ۹۵)
تفاوت میان بیش‌متنیت و بینامتنیت را می‌توان اینگونه بیان کرد که «اگر در بینامتنیت حضور بخشی مورد توجه است، در بیش متنیت تأثیر کلی و الهام بخشی کلی مورد نظر است.» (همان: ۹۵)
ژنت این پنج نوع ترامتنیت را به علت رابطه‌ی متقابل و هم‌پوشانی غیرقابل اجتناب شان کاملاً از یکدیگر جدایی ناپذیر می‌داند.
این پنج نوع روابط اثر را می‌توان به نوبه خود به دو دسته بزرگ تقسیم کرد. رابطه میان دو اثر ادبی هنری و رابطه میان یک اثر ادبی هنری با اثری دیگر. بر اساس این تقسیم بندی پیرامتنیت، فرامتنیت و سرمتنیت در یک دسته جای می‌گیرند و بینامتنیت و بیش‌متنیت در دسته دیگر.
با توجه به موارد ذکر شده ترامتنیت در یک نگاه موارد زیر را در بر می‌گیرد:
| نمودار۱: نظریه‌ی‌ترامتنیت ژنت در یک نگاه |
ما در این نوشتار برآنیم با توجه به آنچه درباره‌ی انواع بینامتنیت بیان شد، ارتباط بینامتنی مثنوی معنوی مولوی و قرآن مجید را بررسی کنیم.
براساس تعریف ژنت از بینامتنیت بسیاری از سرقات و آرایه‌های ادبی از جمله: تضمین، تلمیح، اقتباس و… می‌توانند در ذیل بینامتنیت مطرح شوند.
کریم زمانی معتقد است که مولانا به چهار روش قرآن را در مثنوی منعکس کرده است:
۱- روش اقتباس لفظی ۲- روش اقتباس معنوی ۳- روش تفسیر
۴- روش تأویل (زمانی، ۱۳۸۲: ۹۵۱).
بهاء الدین خرمشاهی، نویسنده‌ی کتاب «قرآن و مثنوی»، در پیشگفتار کتاب خود، نفوذ الفاظ و معانی آیات و عبارات قرآنی در ابیات مثنوی را محصور و منحصر به پنج شکل می‌داند که آن پنج شکل عبارتند از:
۱-تضمین ۲- برگرفتن ۳- اقتباس ۴- الهام گرفتن ۵- اشاره داشتن
ایشان هریک از موارد یاد شده را اینگونه توضیح می‌دهند:
«الف) تضمین: عبارت است از آوردن آیه‌ای یا عبارتی قرآنی عیناً و بدون تصرّف و افزود و کاست اگر چه گاهی به اقتضای وزن شعر ممکن است، تلفظ آن کمابیش فرق کند…
ب) برگرفته: عبارت از برگرفتن عبارت یا آیه‌ی قرآنی است، با تصرف یا افزود و کاست…
| برای دانلود متن کامل این فایل به سایت torsa.ir مراجعه نمایید. |