بینامتنیت قرآن و دفتر اول، دوم و سوم مثنوی از دیدگاه ژرار ژنت- …

بیت سوم اقتباس از آیات و عبارات قرآنی «الَّذینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الْأُمِّیَّ…»، (کسانی که از فرستاده و پیامبر اُمّی پیروی می‌کنند…)، (اعراف، ۱۵۷)؛ «…فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ…»، (پس به خداوند و فرستاده‌اش، پیامبر اُمّی، که به خدا و کلمات او ایمان دارد، ایمان بیاورید…)، (اعراف، ۱۵۸) و «وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمینِکَ إِذاً لاَرْتابَ الْمُبْطِلُونَ»، (و پیش از آن [وحی و نبوت] نه کتابی می‌خواندی و نه به دست خود می‌نوشتی، چه در آن صورت باطل اندیشان شک و شبهه به میان می‌آوردند.)، (عنکبوت، ۴۸). در این سه بیت مولانا قدرت فرعون، دانش جالینوس، زندگی بخشی عیسی و نفوذ قرآن و حدیث نبوی را نشان از قدرت خداوند می‌داند که توانسته بر عظیم‌ترین پدیده‌های مادی غالب شود و پیوندی خلاقانه میان آیات مختلف از سوره‌های متفاوت برای بیان مقصود خود ایجاد کرده است.
□
آدم مــســجـــود را نـشـنــاخــتــی
اســپ هـمّــت سـوی اختر تـاخـتـی
(۱/۵۴۳)
مصرع دوم اشاره به عبارت قرآنی «…قُلْنا لِلْمَلائِکَهِ اسْجُدُوا لِآدَمَ…»، (… به فرشتگان گفتیم بر آدم سجده برید…)، (بقره، ۳۴) مولانا با نظر به این آیه برتری آدم از سایر آفریدگان را بیان می‌کند. اینکه از آنچه در نزدیک است آگاهی نداریم در حالیکه در دور جای سیر می‌کنیم.
□
ایـــمـــنــیِ روح ســـازد بــیـم را
پـــرورد در آتـــش ابـــراهــیــم را
(۱/۵۵۰)
اقتباس از آیه «قُلْنا یا نارُ کُونی‏ بَرْداً وَ سَلاماً عَلى‏ إِبْراهیمَ»، (گفتیم ای آتش بر ابراهیم سرد و سلامت شو)، (انبیاء، ۶۹) که سرگذشت حضرت ابراهیم را بیان می‌کند تا بگوید که عنایت حق چیزی را که چون آتش بیم سوختن به همراه دارد به چیزی بدل می‌کند که روح بی هیچ ترس به سوی آن می‌رود.
□
تـا خـطـاب ارْجِـعــی را بـشـنـویـد
بی‌حس و بی‌گوش و بی‌فکـرت شوید
(۱/۵۷۱)
مصرع دوم اقتباس از آیه «ارْجِعی‏ إِلى‏ رَبِّکِ راضِیَهً مَرْضِیَّهً»، (به سوی پروردگارت که تو از او خشنودی و او از تو خشنود است بازگرد.)، (فجر، ۲۸) مولانا برای ارتباط و نزدیکی با خدا معتقد است که باید از حواس ظاهری را از میان برداشت و با نیروی پروردگار دید و شنید؛ بنابراین می‌توان گفت که مولانا تفسیری خلاقانه از آیه ارائه می‌دهد و تنها با ذکر واژه‌ی «ارجعی» به بیان ویژگی‌های نفس مطمئنه و راه‌های رسیدن به این مرحله می پردازد. او برای مخاطب ارجعی شدن را می‌گوید باید از حواس ظاهری آزاد شد.
□
سـجـن دنـیـا را خـوش آییـن آمدند
کافران چون جـنس سـجیّـن آمـدنـد
ســوی عـلّـیـیـن جان و دل شـدنـد
انـبـیـاء چـون جـنس علّـیـیـن بـُدند
(۱/۶۴۳-۶۴۴)
اقتباس از آیات «کَلاَّ إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ لَفی‏ سِجِّینٍ»، (چنین نیست، بی‌گمان کارنامه‌ی نافرمانان در سجّین است.)، (مطفّفین، ۷)؛ «کَلاَّ إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ لَفی‏ عِلِّیِّینَ»، (چنین نیست، بی‌گمان کارنامه‌ی نیکان در علّیین است.)، (مطفّفین، ۱۸) آیه جایگاه نافرمانان را سجین و جایگاه نیکان را علّیین می‌داند و لی مولانا آیه را تفسیر می‌کند و می‌گوید کافران که فطرتشان دوزخی است، زندان دنیا را دوست دارند پیامبران نیز که فطرتی عالی و ملکوتی دارند به سوی معنویت و عالم ملکوتی می‌روند.
□
آن سَــر پـیـغـامـبـران بـحــر صـفــا
بـود در انـجــیــل نــام مـصـطــفــی
(۱/۷۳۰)
اقتباس از آیات «الَّذینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الْأُمِّیَّ الَّذی یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراهِ وَ الْإِنْجیلِ…»، (کسانی که از فرستاده و پیامبر امّی پیروی می‌کنند، که نام او را در تورات و انجیل که در نزدشان است، نوشته می‌یابند…)، (اعراف، ۱۵۷) و «وَ إِذْ قالَ عیسَى ابْنُ مَرْیَمَ یا بَنی‏ إِسْرائیلَ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْراهِ وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ یَأْتی‏ مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ فَلَمَّا جاءَهُمْ بِالْبَیِّناتِ قالُوا هذا سِحْرٌ مُبینٌ»، (و چنین بود که عیسی بن مریم گفت: ای بنی اسرائیل من پیامبر خداوند به سوی شما هستم، استوار دارنده‌ی توراتی که پیش روی که پیش روی من است و بشارتگر به پیامبری که پس از من می‌آید و نامش احمد است؛ آنگاه چون برایشان پدیده‌های شگرف آورد، گفتند این جادوی آشکار است.)، (صف، ۶). همان طور که ذکر شد در سوره اعراف آیه ۱۵۷ آنجا که موسی با خداوند سخن می‌گوید، پروردگار از «رسول نبی امی» یاد می‌کند که در آینده خواهد آمد هم‌چنین در آیه ۶ سوره صف، بشارتی از زبان حضرت عیسی می‌خوانیم که نام احمد را نیز در پیشگویی خود ذکر می‌کند که مولانا در این خلاقانه به این امر اشاره می‌کند.
□
در خـلایــق مــی‌رود تـا نـفـخ صـور
رگ رگست این آب شیرین و آب شور
(۱/۷۴۹)
اشاره به نفخ سور در ۱۲ آیه از قرآن کریم آمده است از جمله «وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ ذلِکَ یَوْمُ الْوَعیدِ»، (و در صور دمیده شود، این روز وعده عذاب است.)، (ق، ۲۰). منظور از تا نفخ صور تا قیامت است که با استناد به این آیه مطابق روایات مذهبی در پایان جهان اسرافیل به فرمان حق در صور خود می‌دمد و با آواز صور او، همه‌ی مردگان برمی‌خیزند و به پیشگاه خداوند می‌روند «وَ نَفَخَ فی
الصُّور فَجَمعنا ه

ُ
م جَمعاً»، (کهف، ۹۹).
□
نـفـس او کـفّــار ســوزد در رُجــوم
هـر کـه بـاشـد طـالـع او زان نـجـوم
(۱/۷۶۰)