مقاله – بینامتنیت قرآن و دفتر اول، دوم و سوم مثنوی از دیدگاه ژرار …

گفــت اگـر آسـان نـمایــد این به تـو
(۳/۴۲۴۱)
اقتباس از آیه «وَ إِنْ کُنْتُمْ فی‏ رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلى‏ عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَهٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ»، (و اگر از آنچه بر بنده‌ی خویش فرو فرستاده‌ایم، شک دارید، اگر راست می‌گویید سوره‌ای همانند آن را بیاورید و از یاورانتان در برابر خداوند، یاری بخواهید.)، (بقره، ۲۳). مفهوم آیه مذکور را در بیت می‌توان یافت.
□
وحــی دل‌هــا بـاشــد و صـدق بیان
پـس بـدان که آب مـبـارک ز آسـمان
(۳/۴۳۱۶)
الهام از آیه «وَ نَزَّلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً مُبارَکاً فَأَنْبَتْنا بِهِ جَنَّاتٍ وَ حَبَّ الْحَصیدِ»، (و از آسمان آبی پربرکت فرو فرستادیم، آنگاه بدان بوستان‌ها و دانه‌ی درونی رویانده‌ایم.)، (ق، ۹). مولانا از مفهوم آیه تفسیری نو ارائه کرده است.
□
کـه روان کــافـران ز اهـــل قـبـــور
تـا چـنان نومیــد شـد جـانشان ز نور
(۳/۴۳۳۷)
اقتباس از عبارت قرآنی «…قَدْ یَئِسُوا مِنَ الْآخِرَهِ کَما یَئِسَ الْکُفَّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ»، (… از آخرت به همان‌گونه نومیدند که کافران از بازگشت در گور خفتگان.)، (ممتحنه، ۱۳). مولانا با استفاده از مفهوم آیه می‌گوید جان این مردم بینوا چنان از نور هدایت الهى ناامید گشته که روح کافران از حشر مردگان.
□
عـالـمـی را مـی‌بُــرد حـلـق و گـلـو
رحـمـت عـالــم همـی‌گـوینــد و او
(۳/۴۴۷۸)
الهام از آیه «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاَّ رَحْمَهً لِلْعالَمینَ»، (و ما تو را جز مایه‌ی رحمت برای جهانیان نفرستادیم.)، (انبیاء، ۱۰۷). مولانا اصطلاح رحمت عالم را از « رَحْمَهً لِلْعالَمینَ» آیه مذکور الهام گرفته است.
□
آنــچــه دانـســتــه بُـدم افـزون نشد
از حــدوث آســمـــان بــی‌عُــمُــد
(۳/۴۵۴۳)
الهام از عبارت قرآنی «اللَّهُ الَّذی رَفَعَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها…»، (خداوند است که آسمان‌ها را بدون ستون‌هایی که آن‌ها را ببینند برافراشت…)، (رعد، ۲) و «خَلَقَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها…»، (آسمان‌ها را بدون ستون‌هایی که آن‌ها را ببینند پدید آورد…)، (لقمان، ۱۰). مولانا اصطلاح آسمان بی عمد را از مفهوم عبارت مذکور الهام گرفته است.
□
دیـو در بنـد است استم چـون نمــود
اصـل ظـلـم ظـالـمـان از دیــو بــود
(۳/۴۶۳۷)
الهام از عبارات قرآنی «وَ لَأُضِلَنَّهُم و لاُمَنّیَنَّهُم…»، (و آنان را به گمراهی می‌کشانم و به [دام] آرزوهای دور و دراز می اندازم…)، (نساء، ۱۱۹) و «قالَ فَبِما أَغْوَیْتَنی‏ لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَکَ الْمُسْتَقیمَ. ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شاکِرینَ»، (گفت [پروردگارا] از آن‌جا که مرا فریفتی، بر سر راه راست تو در کمین آنان [بندگان] می‌نشینم. آنگاه از پیش و پس و راست و چپشان به سر وقتشان می‌روم، و بیشترشان را سپاسگزار نخواهی یافت.)، (اعراف، ۱۶-۱۷). مولانا از مفهوم عبارات مذکور الهام گرفته است و می‌گوید اصل و منشأ ستم ستمکاران از شیطان است، زیرا شیطان، ستمکاران را گمراه مى‌کند و به ستمکارى برمى‌انگیزد. در حالى‌که شیطان بسته‌ی زنجیر مشیّت الهى است، پس چگونه مى‌تواند مردم را به بدى و ستم وادارد؟
□
هـم ز قعـر چـــاه بگشــایـــد دری
در شکست پـای بخشد حـــق پـری
(۳/۴۸۰۷)
الهام از عبارت قرآنی «…عَسَى أَن تَکْرَهُواْ شَیْئًا وَهُوَ خَیْرٌ لَّکُمْ وَعَسَى أَن تُحِبُّواْ شَیْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَّکُمْ وَاللّهُ یَعْلَمُ وَأَنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ»، (… چه بسا چیزی را ناخوش داشته باشید و آن به سود شما باشد و چه بسا چیزی را خوش داشته باشید و آن به زیان شما باشد، و خداوند می‌داند و شما نمی‌دانید.)، (بقره، ۲۱۶). مولانا از مفهوم آیه در منطق تمثیلی استفاده کرده است.
 
بینامتنیت ضمنی قرآن کریم و مثنوی معنوی
همان طور که در فصل دوم بیان شد، بینامتنیت ضمنی آن است که مؤلف دوم قصد پنهان نمودن متن دوم را نداشته باشد و به همین دلیل نشانه‌هایی در متن خود به کار می‌برد که با آن نشانه‌ها بتوان بینامتن را تشخیص داد و حتی مرجع آن را شناخت.اقتباس، اشارات کنایه آمیز و برخی از موارد الهام از مفاهیم آیات و عبارات قرآنی را می‌توان از جمله بینامتنیت ضمنی محسوب کرد که مولوی با نشانه‌هایی مرجع بینامتن خود را آشکار می‌کند.
۴-۳-۱ بینامتنیت ضمنی قرآن کریم و دفتر اول مثنوی معنوی