بینامتنیت قرآن و دفتر اول، دوم و سوم مثنوی از دیدگاه ژرار …

الهام از آیه «وَ کَمْ مِنْ قَرْیَهٍ أَهْلَکْناها فَجاءَها بَأْسُنا بَیاتاً أَوْ هُمْ قائِلُونَ»، (و چه بسیار شهرها که نابودشان کردیم و عذاب ما شبانه یا به هنگامی که در نیمروز خفته بودند برایشان فرود آمد.)، (اعراف، ۴). مولانا با الهام از این آیه، آن را در مفهومی متفاوت به کار گرفته است و به توصیف نوّاب و خلفاى او یعنى انبیاء و اولیاء مى‌پردازد و مى‌گوید اى گمراهان خشم آن شاهان (انبیاء و اولیاء) صدها هزار شهر را ویران و واژگون کرده است.
□
حـزم به هـر روز میـعــادی کـنـیــد
ای خـلـیـفـه زادگــان دادی کـنـیــد
(۳/۲۸۴۷)
مصرع اول الهام از عبارت قرآنی «وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَهِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلیفَهً…»، (و چون پروردگارت به فرشتگان گفت من گمارنده جانشینى در زمینم…)، (بقره، ۳۰). مصرع دوم الهام از آیه «قُلْ لَکُمْ میعادُ یَوْمٍ لا تَسْتَأْخِرُونَ عَنْهُ ساعَهً وَ لا تَسْتَقْدِمُونَ»، (بگو برای شما موعد روزی مقرر است که نه از آن ساعتی پس افتید و نه پیش افتید.)، (سبأ، ۳۰). مولانا اصطلاح خلیفه‌زادگان و روز معیاد را را از عبارت و آیه مذکور الهام گرفته است.
□
ســال‌هـــا بگــریـســت آدم زار زار
کــردشــان آنجـا برهنـه و زار و خوار
(۳/۲۸۵۳)
الهام از عبارت قرآنی «…فَلَمَّا ذاقَا الشَّجَرَهَ بَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما…»، (… پس چون از [میوه‌ی] آن درخت خوردند، عورتشان بر آنان آشکار شد…)، (اعراف، ۲۲). مولانا با الهام از آیه می‌گوید شیطان، آدم و حوّا را در آنجا (بهشت) ، عریان و خوار و زار کرد و آدم پس از خروج ازبهشت، سال‌ها زارزار گریست.
□
کـه شـمــا او را نمـی‌بیـنـیــد هـیـن
کـو هـمی‌بیـنـد شـمـا را از کـمـیــن
(۳/۲۸۵۷)
اشاره به عبارت قرآنی «…إِنَّهُ یَراکُمْ هُوَ وَ قَبیلُهُ مِنْ حَیْثُ لا تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّیاطینَ أَوْلِیاءَ لِلَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ»، (… او و همانندانش شما را از جایی که شما آنان را نمی‌بینید، می‌بینند؛ ما شیاطین را سرور نامؤمنان گردانده‌ایم.)، (اعراف، ۲۷). مولانا با اشاره به مفهوم آیه می‌گوید بدانید که شیطان شما را از کمینگاه خود مى‌بیند در حالى‌که شما او را نمى‌بینید.
□
کـس نـخواهـد بـرد بر خـالق سـبـق
قـفـل بـر دل‌هــای مـا بنـهـاد حــق
(۳/۲۹۰۱)
اشاره به عبارت قرآنی «…وَ قَوْلِهِمْ قُلُوبُنا غُلْفٌ بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَیْها بِکُفْرِهِمْ فَلا یُؤْمِنُونَ إِلاَّ قَلیلاً»، (… و ادعایشان که دل‌های ما در پوشش است [لعنتشان کردیم]، بلکه خداوند به سبب کفرشان بر دل‌هایشان مُهر نهاد، که جز اندکی ایمان نمی‌آوردند.)، (نساء، ۱۵۵) و «أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى‏ قُلُوبٍ أَقْفالُها»، (آیا در [معانی] قرآن نمی‌اندیشند، یا بر دل‌ها قفل‌ها[ی غفلت]شان افتاده است.)، (محمد، ۲۴). مولانا با اشاره به مفهوم آیه می‌گوید حضرت حق بر دل‌هاى ما قفل زده است. و هیچکس نمى‌تواند بر اراده و خواست خدا پیشى بگیرد.
□
فضـل و رحمت‌های باری بی‌حدست
انبـیــا گـفـتـنــد نـومیدی بــدسـت
دسـت در فـتـراک ایـن رحمت زنیـد
از چنـیـن محســن نشایــد نـاامـیــد
(۳/۲۹۲۲-۲۹۲۳)
الهام از آیه «قُلْ یا عِبادِیَ الَّذینَ أَسْرَفُوا عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَهِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ»، (بگو ای بندگانم که زیاده بر خویشتن ستم روا داشته‌اید، از رحمت الهی نومید مباشید‌، چرا که خداوند همه‌ی گناهان را می‌بخشد، که او آمرزگار مهربان است.)، (زمر، ۵۳) و نیز (یوسف، ۸۷). مولانا از مفهوم آیه استفاده کرده است تا بگوید رحمت حق، عام و فراگیر است.
□
زشت ودشمن رو شدیم از بهر دوست
مــزد تـبــلـیـــغ رسـالاتـش ازوست
(۳/۲۹۳۱)
اقتباس از آیه «وَ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلاَّ عَلى‏ رَبِّ الْعالَمینَ»، (و برای آن از شما پاداش نمی‌طلبم، پاداش من جز بر پروردگار جهانیان نیست.)، (شعراء، ۱۰۹). مفهوم آیه و بیت این است که پیامبران، پاداش ابلاغ پیام الهى را از حضرت حق مى‌گیرند.
□
نحـس مـاییـد و ضـدیـت و مرتدیت
قـوم گفتنـد ار شـمـا سـعـد خودیت
هـر کـجـا مسـخی نکالی مأخـذسـت