بینامتنیت قرآن و دفتر اول، دوم و سوم مثنوی از دیدگاه ژرار …

اقتباس از آیه «وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذینَ قُتِلُوا فی‏ سَبیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ. »، (و کسانى را که در راه خدا کشته شده‏اند، مرده مپندار، بلکه اینان زنده‏اند و در نزد پروردگارشان روزى دارند. (آل عمران، ۱۶۹). مولانا با استفاده از مضمون آیه مقصود خود را بیان می‌کند.
□
بــس فـسـادی کز ضـررت شد صلاح
کـز ضـرورت هسـت مـرداری مـبــاح
(۲/۵۲۲)
الهام از آیه «إِنَّما حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَهَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزیرِ وَ ما أُهِلَّ بِهِ لِغَیْرِ اللَّهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ باغٍ وَ لا عادٍ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ»، ([بدانید که خداوند] تنها بر شما مردار و خون و گوشت خوک و آنچه نامی جز نام خدا به هنگام ذبحش برده باشن، حرام کرده است؛ اگر کسی درمانده شود، بی‌آنکه تجاوزکار و زیاده‌خواه باشد [و از آن بخورد] گناهی بر او نیست، چرا که خداوند آمرزگار مهربان است.)، (بقره، ۱۷۳). مولانا این بیت را در داستان آن گروه صوفیان به سبب تهیدستى و نادارى، جملگى دست به خرفروشى زدند و تصمیم گرفتند که خر مهمان را بفروشند می‌آورد و با با استفاده از مفهوم آیه مذکور می‌گوید بر اثر اضطرار و ناچارى، حتّى خوردن گوشت مردار نیز جایز و مباح مى‌شود و بسیارى از کارهاى ناروا بر اثرضرورت، روا به‌شمار مى‌آید.
□
مــن نــخـواهـم مــزد پیغام از شمـا
هـر نـبـیّـی گـفــت بـا قـوم از صفـا
داد حـــق دلالــیـم هــر دو ســـری
مـن دلـیــلم حــق شمــا را مشتـری
(۲/۵۷۶-۵۷۷)
اقتباس از آیه «وَ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلاَّ عَلى‏ رَبِّ الْعالَمینَ»، (و برای آن از شما پاداش نمی‌طلبم، پاداش من جز بر پروردگار جهانیان نیست.)، (شعراء، ۱۰۹).
الهام از عبارت قرآنی «إِنَّ اللَّهَ اشْتَرى‏ مِنَ الْمُؤْمِنینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّهَ…»، (خداوند جان و مال مؤمنان را در ازاء بهشت از آنان خریده است…)، (توبه، ۱۱۱). مولانا از مضمون دو آیه به طور پنهان استفاده کرده است و می‌گوید هرپیامبرى که آمد از روى صفاى باطن به مردم گفت: ای قوم من از شما در ازاى رسالتم هیچ دستمزدى نمى‌خواهم. من راهنما هستم و خدا، مشترى شما. حق تعالى، حق دلاّلى مرا دوجانبه داده است.
□
ز آب و گــل نـقــش تــن آدم زدی
آب را خــــاک را بــــرهــــم زدی
(۲/۶۹۸)
اشاره به آیه «هُوَ الَّذی خَلَقَکُمْ مِنْ طینٍ ثُمَّ قَضى‏ أَجَلاً وَ أَجَلٌ مُسَمًّى عِنْدَهُ ثُمَّ أَنْتُمْ تَمْتَرُونَ»، (او کسی است که شما را از گِل آفرید، سپس [شما را در دنیا] عمری مقرّر داشت، و [برای آخرت] سر رسیدی در علم اوست، آنگاه [بعضی از] شما تردید می‌ورزید.)، (انعام، ۱۲). مولانا از آیه در منطق تعلیمی استفاده می‌کند و می‌گوید خداوند آب و خاک را درهم آمیخت و انسان را بیافریدى.
□
زان سـبـب بـا او حسـد بــرداشـتـی
آن کـسـی کش مثـل خــود پنداشتـی
(۲/۸۱۵)
الهام از عبارت قرآنی «…قالوا إن أَنتم إِلا بَشرٌ مِثلُنا تُرِیدونَ أَن تَصدُّنا عَمَّا کانَ یعبُد آباؤُنا فأتونا بسلطانٍ مبین.»، (…گفتند شما جز انسان‌هایی همانند ما نیستید که می‌خواهید ما را از آنچه پدرانمان می‌پرستیده‌اند، باز دارید؛ [اگر چنین نیست] پس برای ما برهانی آشکار بیاورید.)، (ابراهیم، ۱۰). مولانا از مفهوم آیه بهره گرفته است و می‌گوید کسى که پیامبران را مانند خود گمان مى‌کند نسبت به آنان حسد مى‌ورزد.
□
تــا قـیـامـــت آزمـایـش دایم اسـت
پس بــه هــر دوری ولیّی قایـمـست
(۲/۸۱۷)
اشاره به آیات «وَ رُسُلاً قَدْ قَصَصْناهُمْ عَلَیْکَ مِنْ قَبْلُ وَ رُسُلاً لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَیْکَ وَ کَلَّمَ اللَّهُ مُوسى‏ تَکْلیماً. رُسُلاً مُبَشِّرینَ وَ مُنْذِرینَ لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّهٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَ کانَ اللَّهُ عَزیزاً حَکیماً»، (و پیامبرانى که پیشتر داستان آنان را بر تو خوانده‏ایم و پیامبرانى که داستان آنان را بر تو نخوانده‏ایم، و خداوند با موسى [بى‏میانجى‏] سخن گفت‏. [اینان‏] پیامبرانى مژده‏آور و هشداردهنده هستند، تا بعد از [فرستادن‏] پیامبران، مردم را بر خداوند حجتى نباشد، و خداوند پیروزمند فرزانه است.)، (نساء، ۱۶۴-۱۶۵).‏ مولانا می‌گوید در هردوره‌اى، ولىّ و جانشینى وجود دارد و امتحان مردم تا روز رستاخیز برقرار است، مفهومی که در آیه مذکور نیز می‌توان یافت.
□
هـر زمــان جـودی دگرگـون زایدش
کـه یکـی را ده عــوض مـی‌آیــدش
(۲/۸۹۷)
اقتباس از آیه «مَن جَاء بِالْحَسَنَهِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا وَمَن جَاء بِالسَّیِّئَهِ فَلاَ یُجْزَى إِلاَّ مِثْلَهَا وَهُمْ لاَ یُظْلَمُونَ»، (کسی که کار نیکی پیش آورد، ده چندان آن پاداش دارد و هر که کار بدی پیش آورد، جز همانند آن کیفر نیابد، و بر ایشان ستم نرود.)، (انعام، ۱۶۰). مولانا مضمون آیه را در بیتی آورده است که با ابیات قبل و بعدش درباب بخل و بخشش است. مولانا معتقد است هرکسی که با رحمت و دهش خداوند آشنا باشد هرگز بخل نمی‌ورزد چون هرچیزی ببخشیم عوضی دارد و حتی ده برابر پاسخ می‌بینیم.
□
نـیـست گشته ایـن زمین سرد و گـرم
کوه‌ها بـیـنـی شده چــون پشـم نـرم