متن کامل – بینامتنیت قرآن و دفتر اول، دوم و سوم مثنوی از دیدگاه ژرار ژنت- …

(۱/۸۵۶)
اقتباس از آیه «وَ أَمَّا عادٌ فَأُهْلِکُوا بِریحٍ صَرْصَرٍ عاتِیَهٍ. سَخَّرَها عَلَیْهِمْ سَبْعَ لَیالٍ وَ ثَمانِیَهَ أَیَّامٍ حُسُوماً فَتَرَى الْقَوْمَ فیها صَرْعى‏ کَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ خاوِیَهٍ. َهَلْ تَرى‏ لَهُمْ مِنْ باقِیَهٍ»، (و امّا عاد، با تندبادى سخت سرد و بنیان‏کن به نابودى کشیده شدند، که خداوند آن را هفت شب و هشت روز پیوسته بر آنان گماشت و آن قوم را در آن حال از پا در افتاده بینى، گویى ایشان خرما بنانى هستند ریشه کن شده‏، پس آیا اثری از ایشان باز مانده می‌بینی؟)، (حاقه، ۶-۸) مولانا در این بیت و چندین بیت بعد از این، مثال‌هایی می‌آورد که اغلب قرآنی‌ است و همه در تأیید این نکته است که عوامل و اسباب این جهانی هر چه می‌کنند به اراده حق و فعل حق است مطابق مفهوم آیات ذکر شده قوم عاد به پیامبرشان [هود] گوش ندادند و منکر نبوت او شدند و به فرمان حق باد صرصر آن‌ها را هلاک کرد.
□
حـیلـه‌ی فـرعـون زیـن افـسـانـه بـود
در بـبـسـت و دشـمـن اندر خانه بـود
وانـکـه او مـی‌جـسـت انـدر خـانه‌اش
صـد هـزاران طـفـل کشت آن کینه‌کش
(۱/۹۲۲-۹۲۳)
الهام به آیه «قالَ أَ لَمْ نُرَبِّکَ فینا وَلیداً وَ لَبِثْتَ فینا مِنْ عُمُرِکَ سِنینَ. وَ فَعَلْتَ فَعْلَتَکَ الَّتی‏ فَعَلْتَ وَ أَنْتَ مِنَ الْکافِرینَ»، ([فرعون] گفت: آیا تو را در کودکی در میان خود پرورش ندادیم؟ و سال‌هایی از عمرت را در نزد ما به سر نبردی؟ و کاری را که کرده بودی کردی و تو از کافر[نعمت]انی.)، (شعراء، ۱۸-۱۹) در این دو بیت مولانا به عنوان مثال و دلیل برای مبحث مورد نظر خود به قصه فرعون با موسی اشاره می‌کند که کودکان بنی اسرائیل را می‌کشت تا سلطنت خود را برقرار نگه دارد، زیرا به او گفته بودند که مردی این قوم بساط او را برمی‌چیند… و ادامه این داستان که در آیه ذکر شده آمده است.
□
جبـر نـعـمـت از کـفـت بـیـرون کنـد
شـکــر قـدرت قـدرتـت افـزون کنـد
مـی‌بـرم بـی‌شـکـر را در قــعــر نــار
زانـک بـی‌شـکری بـود شـوم و شـنـار
(۱/۹۴۲ و ۹۴۹)
دو بیت مذکور اقتباس از «وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزیدَنَّکُمْ وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابی‏ لَشَدیدٌ»، (و چنین بود که پروردگارتان اعلام داشت که اگر شکر کنید بر نعمت شما می‌افزایم، و اگر کفران بورزید [بدانید که] عذاب من سخت و سنگین است.)، (ابراهیم، ۷) مضمون ابیات مستفاد از این آیه است که خلاقانه بیان شده است. البته بیت اول در نسخه‌های دیگر چنین است که: «سعی شکر نعمتش…» که باز از نظر مفهومی با اندکی تفاوت، یادآور آیه ذکر شده است.
□
نـه قـمــاش و نـقـده و مـیـزان و زن
چـیسـت دنـیـا از خــدا غـافـل بُـدن
(۱/۹۸۶)
اشاره به عبارت قرآنی «اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاهُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زینَهٌ وَ تَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَ تَکاثُرٌ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ…»، (بدانید که همانا زندگانی دنیا بازیچه و سرگرمی، زیور و فخرفروشی در میان شما و افزون طلبی در اموال و اولاد است…)، (حدید، ۲۰) و «…فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاهُ الدُّنْیا وَ لا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ»، (پس زندگانی دنیا شما را نفریبد، و [شیطان] فریبکار شما را نسبت به خدا فریفته نگرداند.)، (فاطر، ۵).
□
آن نــبـــاشــد شـیـــر را و گــور را
آنـچ حـــق آمـوخــت مـر زنـبــور را
حـــق بـرو آن عـلم را بــگــشــاد در
خـانــه‌ها سـازد پــر از حـلــوای تَــر
(۱/۱۰۱۲-۱۰۱۳)
اقتباس از آیه «وَ أَوْحى‏ رَبُّکَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذی مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا یَعْرِشُونَ»، (و پروردگارت به زنبور عسل الهام کرد که از کوه‌ها و درختان آنچه بر می‌افرازند [برای خود] خانه بسازد.)، (نحل، ۶۸) که مضمون دوبیت مشابه است با آیه ذکر شده.
□
کـان بـه دریـاهـا و گـردون‌هـا نــداد
قـطـره‌ی دل را یـکـی گـوهــر فـتـاد
(۱/۱۰۲۰)
اشاره به آیه «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَهَ عَلَى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولاً»، (ما امانت [خویش] را بر آسمان‌ها و زمین و کوه‌ها عرضه داشتیم، ولی از پذیرفتن آن سرباز زدند، و از آن هراسیدند، و انسان آن را پذیرفت، که او [در حق خویش] ستمکاری نادان بود.)، (احزاب، ۷۲) مولانا معتقد است گوهر پنهان انسان که خداوند به دریاها و گردون‌ها نداده است معرفت و شناخت اسرار الهی است که در آیه ذکر شده به عنوان امانت از آن یاد شده است و این تفسیری خلاقانه‌ی مولانا از آیه قرآن است.
□
نــزد خــالــق بـود نــامــش اژدهــا
نـزد مـوسـی نــام چوبـش بـد عـصـا
(۱/۱۲۴۳)