پژوهش دانشگاهی – بینامتنیت قرآن و دفتر اول، دوم و سوم مثنوی از دیدگاه ژرار ژنت- …

نــی بـه سـوی آسـمـان راه ســفــر
نی صفا می‌ماندش نـی لـطـف و فــر
(۱/۴۱۴)
مصرع دوم الهام از عبارت قرآنی «…لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماءِ وَ لا یَدْخُلُونَ الْجَنَّهَ حَتَّى یَلِجَ الْجَمَلُ فی‏ سَمِّ الْخِیاطِ…»، (… درهای آسمان به روی آن‌ها گشاده نگردد و وارد بهشت نشوند مگر آنکه شتر وارد سوراخ سوزن شود…)، (اعراف، ۴۰) که به طور غیر صریح مضمون این آیه را بیان می‌کند.
□
در حـسـد ابـلـیـس را بـاشـد غُــلـو
ور حـســد گــیـرد تـو را در ره گلو
بــا ســعـادت جـنـگ دارد از حـسد
کــــو ز آدم نــنـگ دارد از حـســد
(۱/۴۳۱-۴۳۲)
اشاره به آیه «قالَ ما مَنَعَکَ أَلاَّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُکَ قالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنی‏ مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طینٍ»، (فرمود چون تو را امر به سجده کردم چه چیز تو را بازداشت که سجده نکردی؟ گفت: من بهتر از او هستم، [چرا] که مرا از آتش آفریده‌ای و او را از گل آفریده‌ای.)، (اعراف، ۱۲).
□
زهـرِ او در جـان مـسـکـیـنـان رســد
بـر امـیدِ آنـکـه از نــیــش حــســد
(۱/۴۴۰)
اشاره به عبارت قرآنی «وَدَّ کَثیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَوْ یَرُدُّونَکُمْ مِنْ بَعْدِ إیمانِکُمْ کُفَّاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ…»، (بسیاری از اهل کتاب، با آنکه حق برایشان آشکار شده است، به انگیزه‌ی رشکی که در دل دارند، خوش دارند که شما را پس از ایمانتان کافر گردانند…)، (بقره، ۱۰۹).
□
خـویشـتن را در مـیـفـکن در زحـیر
بـر تو آسـان کرد و خوش آن را بگیر
(۱/۴۸۴)
اشاره به عبارت قرآنی «…یُریدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُریدُ بِکُمُ الْعُسْرَ…»، (… خداوند برای شما آسانی می‌خواهد و برایتان دشواری نمی‌خواهد…)، (بقره، ۱۸۵) در اینجا آیه و بیت هر کدام به منظور متفاوت بیان شده‌اند ولی از آنجاکه این بیت، یادآور این آیه است باز می‌توان سایه‌ی قرآن و آیاتش را بر ضمیر ناخودآگاه مولانا دید.
□
تـا بدان مـانـد مــلــک عــزَّ وجَــل
کـیـسـت ماهی چیست دریا در مثـل
سـجده آرد پـیـش آن اکـرام و جــود
صد هزاران بـحـر و مـاهـی در وجود
(۱/۵۰۷-۵۰۸)
الهام از آیات و عبارات قرآنی «…لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ‏ءٌ وَ هُوَ السَّمیعُ الْبَصیرُ»، (…همانند او چیزی نیست و اوست که شنوای بیناست.)، (شوری، ۱۱) مولانا مثال ماهی و آب زلال را در ذهن خود همانند رابطه‌ی انسان با دریای معرفت حق می‌یابد اما باز می‌گوید که خداوند را نباید به مفاهیم زندگی این جهانی تشبیه کرد و او این مفهوم را از آیه ۱۱ سوره‌ی شوری وام گرفته است و برای تأیید و تاکید برآنچه که گفت در بیت بعد به آیه «وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ دابَّهٍ وَ الْمَلائِکَهُ وَ هُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ»، (هر آن جنبنده‌ای که در آسمان‌ها و آنچه در زمین است، و فرشتگان به درگاه خدا سجده می‌برند و گردن‌کشی نمی‌کنند.)، (نحل، ۴۹) اشاره می‌کند.
□
عاقلان را کــرده قــهــر او ضــریــر
مـر جـمادی را کـند فـضلش خـبـیـر
(۱/۵۱۶)
اشاره به آیه «تُسَبِّحُ لَهُ السَّماواتُ السَّبْعُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فیهِنَّ وَ إِنْ مِنْ شَیْ‏ءٍ إِلاَّ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبیحَهُمْ إِنَّهُ کانَ حَلیماً غَفُوراً»، (آسمان‌های هفتگانه و زمین و هرکه در آن‌هاست برای او تسبیح می‌گویند؛ و هیچ چیز نیست مگر آنکه شاکرانه او را تسبیح می‌گوید ولی شما تسبیح آنان را در نمی‌یابید؛ او بردبار آمرزگار است.)، (اسراء، ۴۴) مولانا در این بیت هوشمندانه این مطلب را بیان می‌کند که حتی جمادات هم آگاهند اما مدعیان که او را نمی‌بینند دچار قهر می‌شوند و از دیدن حقایق باز می‌مانند بنابراین می‌توان گفت بیت تفسیری نو از آیه‌ی ذکر شده است.
□
وقـت بـیــماری هـمـه بـیـداریـسـت
حـسـرت و زاری گـهِ بـیـمـاریـســت
مـی‌کــنـی از جُــرم اسـتـغـفــار تـو