جستجوی مقالات فارسی – بینامتنیت قرآن و دفتر اول، دوم و سوم مثنوی از دیدگاه ژرار …

(۳/۴۱۲۱)
اقتباس از آیات «أَلْهاکُمُ التَّکاثُرُ. حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقابِرَ. کَلاَّ سَوْفَ تَعْلَمُونَ. ثُمَّ کَلاَّ سَوْفَ تَعْلَمُونَ.کَلاَّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقینِ»، (فزون طلبی شما را بازی داد. تا آنکه با گورها رو در رو شدید. حاشا، زودا که بدانید. باز حاشا زودا که بدانید. حاشا اگر به علم الیقین بدانید[به خود آیید].)، (تکاثر، ۱-۵). مولانا آیه را در منطق تفسیری به کار برده است.
□
اِئْـتِـیـا طَــوْعـــاً بــهــار بـــی‌دلان
اِئْـتِـیـا کَـــرْهـــاً مـهــار عـاقـــلان
(۳/۴۴۷۱)
اقتباس از آیه «ثُمَّ اسْتَوى‏ إِلَى السَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعینَ»، (سپس به آسمان پرداخت که به صورت دودی [/بخاری] بود؛ به آن و به زمین فرمود خواه یا ناخواه رام شوید؛ [به زبان حال] گفتند البته رام و تسلیم هستیم.)، (فصّلت، ۱۱). مولانا از این عبارت قرآنی استفاده می‌کند و می‌گوید که آدمیان در برابر قدرت خداوند یا به عقل، یا به عشق شکست می‌خورند، عاقلان از سر اضطرار و عاشقان از سر اختیار.
□
دولـــت إِنَّــا فَـتَـحْـنــا زد دهـــل
وقـت واگـشـت حُـدَیـبــیّـه بـــذُل
(۳/۴۵۰۱)
برگرفته از آیه «إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبیناً»، (همانا گشایش آشکار در کار تو پدید آوردیم.)، (فتح، ۱). مولانا بخشی از آیه را آورده است تا بگوید وقتى که پیامبر (ص) و مسلمانان با سرشکستگى از حدیبیّه بازمى‌گشتند، طبل اقبال و سعادت «همانا ما فتح کردیم.» به صدا درآمد.
□
حـکـمـت لَــوْ لا رِجـالٌ مُــؤْمِـنُـون
در فـــره دادن شنـیــده در کـمــون
(۳/۴۵۷۲)
اقتباس از عبارت قرآنی «…لَوْ لا رِجالٌ مُؤْمِنُونَ وَ نِساءٌ مُؤْمِناتٌ لَمْ تَعْلَمُوهُمْ أَنْ تَطَؤُهُمْ فَتُصیبَکُمْ مِنْهُمْ مَعَرَّهٌ بِغَیْرِ عِلْمٍ…»، (…و اگر [در مکه‏] مردان و زنان [مستضعف‏] با ایمانى نبودند که [ممکن بود] بى‏آنکه آنان را بشناسید، ندانسته پایمالشان کنید و تاوانشان بر شما بماند [فرمان حمله به مکه مى‏دادیم‏]…)، (فتح، ۲۵). مولانا از آیه استفاده کرده است و می‌گوید در آن وقت که پیامبر (ص) به دشمنان، امتیاز مى‌داد بطور نهانى حکمت آیه‌ی «اگر مردان مؤمن نبودند» را شنیده بود. بنابراین او آیه را تفسیر کرده است.
□
اِئْـتِـیـا طَــوْعـــاً صفات بسرشتـه را
اِئْـتِـیـا کَـــرْهـــاً مـقـلّـد گشـته را
(۳/۴۵۸۹)
اقتباس از آیه «ثُمَّ اسْتَوى‏ إِلَى السَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعینَ»، (سپس به آسمان پرداخت که به صورت دودی [/بخاری] بود؛ به آن و به زمین فرمود خواه یا ناخواه رام شوید؛ [به زبان حال] گفتند البته رام و تسلیم هستیم.)، (فصّلت، ۱۱). مولانا آیه را تفسیر می‌کند و می‌گوید خطاب «با بى‌میلى بیایید» متوجّه اهل تقلید است و خطاب «بامیل بیایید» متوجّه اهل صفا.
□
بهــر راز یَـفْـعَــلُ اللَّــهُ مـا یَــشـاء
گــوش بـی‌گــوشی درین دم برگشا
(۳/۴۶۸۵)
اقتباس از آیه «یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَهِ وَ یُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمینَ وَ یَفْعَلُ اللَّهُ ما یَشاءُ»، (خداوند مؤمنان را در زندگانی دنیا و [نیز] در آخرت به سخن استوار، پایدار می‌دارد؛ و خداوند ستمکاران را بیراه می‌گذارد، و خداوند هرچه خواهد همان را انجام دهد.)، (ابراهیم، ۲۷). مولانا از آیه در منطق تفسیری استفاده کرده است.
□
گـوییــا ثـالِـثُ ثَـلاثَــه گــفــتــه‌ام
ثـالـثــاً تـــا از تــو بیــرون رفتــه‌ام
(۳/۴۷۰۴)
اقتباس از عبارت قرآنی «لَقَدْ کَفَرَ الَّذینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ ثالِثُ ثَلاثَهٍ…»، (به راستی کسانی که گفتند خداوند یکی از [اقانیم] سه گانه است کافر شدند…)، (مائده، ۷۳)، «ثالث ثلاثه» اشاره به اعتقاد تثلیث مسیحیان است. مولانا از آن در منطق تمثیلی استفاده کرده است.
 
بینامتنیت غیرصریح قرآن کریم و مثنوی معنوی
همان طور که در فصل دوم بیان شد، بینامتنیت غیر صریح، نشان‌دهنده‌ی حضور پنهان یک متن در متن دیگر است. به بیان دیگر این نوع بینامتنیت می‌کوشد تا مرجع ضمیر خود را پنهان کند و بینامتنیت در این شکل همان سرقت است که عاریت بدون اعلام ولی همچنان لفظی می‌باشد.
استفاده فراوان مولانا از حکایات، آیات، عبارات و حتی کلمات قرآنی بر کسی پوشیده نیست و مولانا خودآگاه و ناخودآگاه در بیت بیت مثنوی از قرآن استفاده می‌کند که در برخی از ابیات این خودآگاهی و ناخودآگاهی چنان آمیخته شده است که تفکیک آن از هم دشوار و شاید ناممکن است. ولی واضح است که مولانا هیچ گاه قصد پنهان کردن مرجع اصلی خود در سرودن مثنوی، یعنی قرآن را نداشته است ولی می‌توان حضور پنهان قرآن را در برخی از ابیات یافت. بنابراین در بررسی ابیات مثنوی به منظور تطبیق آن با انواع بینامتنیت ژنت می‌توان با در نظر نگرفتن کوشش مؤلف دوم در پنهان نمودن مرجع بینامتن، برخی از ابیات را در ذیل بینامتنیت غیرصریح آورد.
۴-۲-۱ بینامتنیت غیر صریح قرآن کریم و دفتر اول مثنوی معنوی