تحقیق – بینامتنیت قرآن و دفتر اول، دوم و سوم مثنوی از دیدگاه ژرار ژنت- قسمت ۳۷

این بود که خویـش بیـنــد محـتـجـب
این قرائــت خــوان که تخـفیـف کذب
(۳/۲۰۳۳)
برگرفته از عبارت قرآنی «حَتَّى إِذَا اسْتَیْأَسَ الرُّسُلُ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُوا…»، (تا آنجا که چون پیامبران نومید شدند و [پیروان] پنداشتند که به دروغ وعده داده شده‌اند…)، (یوسف، ۱۱۰). مولانا صرحتاً آیه را می‌آورد و در بیت بعد معتقد است که فعل «کُذِبُوا» را باید به تشدید خواند چون با این قرائت یعنی پیامبران مورد تکذیب واقع شدند اما اگر بدون تشدید بخوانیم یعنی به آن‌ها دروغ گفته شد یعنی وعده الهی تحقق نیافت. به نظر مولانا اگر «کُذِبُوا» بدون تشدید خوانده شود یعنی پیامبران خویش را در حجاب می‌دیدند.
□
گفـت النَّـجْـمُ و شجــر را یَـسْـجُـدان
یـاد کــردم قــول حــق را آن زمــان
(۳/۲۰۵۱)
برگرفته از آیه «وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ یَسْجُدانِ»، (و گیاه و درخت سجده می‌کنند.)، (الرحمن، ۶). این بیت در داستان دقوقی آمده است و از این آیه زمانی استفاده می‌کند که دقوقی دچار حیرت و شگفتی شده است و برای دفع این حالت به یاد آیه قرآن می‌افتد.
□
ور شتــابسـتت ز أَ لَمْ نَـشْــرَحْ شنــو
وام دار شــرح ایــنـــم نــک گـــرو
(۳/۲۳۵۶)
اقتباس از آیه «أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ»، (آیا دلت را برایت گشاده نداشتیم؟)، (شرح، ۱). منظور مولانا از استناد به آیات فوق اینست که اگر حق‌تعالى سینۀ مبارک رسول خدا را با عشق و معرفت خود، فراخى نمى‌داد، مسلّما آن حضرت بار گران وظایف پیامبرى و یا طاعات و عبادات را نمى‌توانست بر دوش کشد.
□
گفـت ایــزد در نـبـی لا یَـعْـلَـمُــون
از پــی ایــن عـاقــلان ذوفــنـــون
(۳/۲۶۴۳)
الهام از عبارت قرآنی «…وَ طَبَعَ اللَّهُ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَعْلَمُونَ»، (… و خداوند بر دل‌هایشان مهر [نفاق] نهاده است، از این روی در نمی‌یابند.)، (توبه، ۹۳؛ انفال ۳۴؛ یونس، ۵۵). آیه درباره‌ی اهل کتاب است که وقتی پیامبری از جانب خدا به سوی آن‌ها می‌آمد کتاب خدا را پشت سر می‌افکندند، گویی که چیزی از آن نمی‌دانند. مولانا وصف حال این افراد را در یک نگاه کلی به عالمانی تشبیه کرده است که علم دارند اما گویی نمی‌دانند. او در تمثیلی که میان کور و کر و برهنه آورده به ویژگی چنین عالمانی پرداخته است.
□
نـحـنُ زَوّجـنــا الـفِـعــالَ بِـالـجَــزَا
گفــت إِنْ عُـدْتُــمْ کـذا عُـدْنـا کــذا
(۳/۲۸۷۲)
مصرع اول اقتباس از عبارت قرآنی «وَ إِنْ عُدْتُمْ عُدْنا وَ جَعَلْنا جَهَنَّمَ لِلْکافِرینَ حَصیراً»، (…و اگر بازگردید؛ و جهنم را زندان کافران گردانده‌ایم.)، (إسراء، ۸). مصرع دوم الهام از عبارات قرآنی«فَاسْتَجابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّی لا أُضیعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْکُمْ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثى‏…»، (آنگاه پروردگارشان دعای آنان را اجابت کرد که من عمل هیچ صاحب عملی را از شما چه مرد باشد چه زن، که همه همانند یکدیگرید، ضایع [و بی‌پاداش] نمی‌گذارم…)، (آل عمران، ۱۹۵) و «هَلْ یُجْزَوْنَ إِلاَّ ما کانُوا یَعْمَلُونَ»، (… آیا جز در برابر کار و کردارشان جزا می‌یابند.)، (اعراف، ۱۴۷). مولانا این عبارات را در داستان آن مرغی آورده است که از سر حرص و هوای نفس، حزم و دوراندیشی را ترک کرد.
□
ای تــو انــدر تــوبه و میثـاق سست
گـویـدش رُدُّوا لَعـادُوا کــار تـوسـت
(۱/۳۱۵۸)
اقتباس از عبارت قرآنی «…وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ»، (… اگر بازگردانده می‌شدند، بی‌شک به همانچه از آن نهی شده بودند، برمی‌گشتند و آنان دروغگو هستند.)، (انعام، ۲۸). مولانا آیه را تفسیر کرده و آن را برای بیان مقصود خود به کار برده است.
□
تـشـنـه بـاش اللّـه اعـلـم بالصّــواب
تـا سَـقـاهُــمْ رَبُّـهُـمْ آیــد خـطــاب
(۳/۳۲۱۹)
اقتباس از آیه «عالِیَهُمْ ثِیابُ سُندُسٍ خُضْرٌ وَ إِسْتَبْرَقٌ وَ حُلُّوا أَساوِرَ مِنْ فِضَّهٍ وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً»، (بر بالای آنان جامه‌هایی از ابریشم نازک سبز و ابریشم ستبر است و به دستبندهای سیمین آراسته شوند؛ و پروردگارشان به آنان شرابی پاکیزه نوشاند.)، (انسان، ۲۱). مولانا و بسیاری از عارفان و صوفیان این آیه را برای بیان مسائل عرفانی دست‌مایه قرار داده‌اند و مولانا از آیه تفسیری عرفانی ارائه داده است.
□
اِن اَتَــی السَّـرحـان وَ اردَی شـاتِکُـم
گفـت لا تَــأْسَــوْا عَلــى‏ ما فـاتَکُـم