تحقیق – بینامتنیت قرآن و دفتر اول، دوم و سوم مثنوی از دیدگاه ژرار ژنت- …

(۳/۱۲۷)
مصرع دوم اقتباس از آیه «کَلاَّ لا تُطِعْهُ وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ»، (حاشا، از او پیروی مکن، و سجده بر و تقرّب جوی.)، (علق، ۱۹). مولانا از عبارت قرآنی در منطق تعلیمی استفاده می‌کند و می‌گوید به جاى هر لحظه‌اى که از عمر از دست مى‌دهى، به سجده و قرب الهی بپرداز تا از این طریق به مقصود حقیقى برسى.
□
گـفـت مَـنْ أَوْفــى‏ بِـعَـهْـدٍ غیــرنــا
حــق تـعـالی فــخــر آورد از وفــا
(۳/۳۲۳)
اقتباس از عبارت قرآنی«…وَ مَنْ أَوْفى‏ بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ…»، (… و کیست از خداوند وفادارتر به پیمانش…)، (توبه، ۱۱۱). مولانا تفسیری عرفانی از آیه ارائه کرده است و می‌گوید و خداوند نسبت به خوى وفادارى، فخر و مباهات کرده و فرموده است: چه کسى بجز ما، در عهد و پیمان وفادارتر است؟
□
عـیـشَـهً ضَـنْـکـاً وَ نَـجـزی بالعَمـی
نُعطِ مَـنْ أَعْـرَض هُنــا عَـنْ ذِکْـرنــا
(۳/۳۵۴)
برگرفته از آیه «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْری فَإِنَّ لَهُ مَعیشَهً ضَنْکاً وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَهِ أَعْمى»، (و هر کس از یاد من دل بگرداند، زندگانی او تنگ خواهد بود، و او را روز قیامت نابینا برانگیزیم.)، (طه، ۱۲۴). مولانا از آیه و مفهوم آن به صورت صریح استفاده می‌کند و می‌گوید هرکس در این دنیا از یاد ما رخ برتابد، ما نیز در عوض، زندگانى تنگى به او مى‌دهیم و کورى را جزاى او مى‌سازیم.
□
کــلّـمـــا نـــالَ هُـــدیً اَنــکَـــرَهُ
قُــتِــلَ الْإِنْـســـانُ مـــا أَکْــفَـــرَهُ
(۳/۳۷۳)
برگرفته از آیه «قُتِلَ الْإِنْسانُ ما أَکْفَرَهُ»، (مرگ بر انسان [کافر] چقدر کافرکیش است.)، (عبس، ۱۷). مولانا از این آیه در داستان قوم سبا استفاده می‌کند و در آن به یکی از ویژگی‌های آدمیان که کفران نعمت است اشاره کرده است.
□
اقْـتُلُـوا أَنْـفُسَکُمْ گفــت آن ســنــی
نفس زیــن سانسـت زان شد کشتنی
(۳/۳۷۴)
اقتباس از عبارت قرآنی «وَ إِذْ قالَ مُوسى‏ لِقَوْمِهِ یا قَوْمِ إِنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَکُمْ بِاتِّخاذِکُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلى‏ بارِئِکُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ…»، (و یاد کنید که موسی به قومش گفت ای قوم من، شما با گوساله‌پرستی بر خودتان ستم کرده‌اید، اینک به درگاه آفریدگارتان توبه کنید خودتان را بکشید…)، (بقره، ۵۴). مولانا از معنای ظاهری بیت گذشته است و ماجرای بنی اسرائیل و خطاب خاص آیه را رها می‌کند و به طور ویژه به آدمی می‌پردازد. در رویداد مردم سبا که کفران نعمت و بهانه‌جویی می‌کردند نتیجه می‌گیرد که نفس این موجودات را باید سر برید.
□
مـی‌گُـوَد یـا لَـیْـتَـنــی‏ کُـنْـتُ تُـراب
بــا فراقـت کـافـران را نیـسـت تاب
(۳/۴۰۸)
برگرفته از عبارت قرآنی «… یَقُولُ الْکافِرُ یا لَیْتَنی‏ کُنْتُ تُراباً»، (…و کافر [از سر حسرت] گوید کاش من خاک بودم.)، (نبأ، ۴۰). در این برای اینکه شک آدمیان نسبت به رستاخیز برطرف گردد، خداوند مثالی می‌زند و آن این است که اگر کسی در رستاخیز شک دارد، بداند که ما شما را از خاک آفریدیم. مولوی از خلقت آدمی از خاک را به این برداشت بدل می‌کند که چون آدمی از زمین است، پس نباید سرکشی کند.
□
بیـن که را بگـذاشـتـی چشمـی بمال
صحبت او خیـر مِـن لهـوست و مال
کـه منــم رزَّاق و خَـیْــرُ الرَّازِقـیــن
خـود نشـد حرص شمـا را این یقین
(۳/۴۲۸-۴۲۹)
بیت اول اقتباس از عبارت قرآنی «… قُلْ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَهِ وَ اللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقینَ»، (… بگو آنچه نزد خداوند است از سرگمی و از داد و ستد بهتر است؛ و خداوند بهترین روزی دهندگان است.)، (جمعه، ۱۱).
بیت دوم اقتباس از عبارت قرآنی «إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّهِ الْمَتینُ»، (بی‌گمان خداوند است که روزی بخش نیرومند استوار است.)، (ذاریات، ۵۸) و «… وَ اللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقینَ»، (… و خداوند بهترین روزی دهندگان است.)، (جمعه، ۱۱). مولانا به آیه به طور صریح اشاره می‌کند و می‌گوید حرص و آزمندى مانع شد از اینکه به این سخن حق یقین کنید: منم روزى‌دهنده و بهترین روزى‌دهنده. هم چنین بینامتنیت ضمنی را در بیت اول می‌توان یافت.
□
خــاک بـاشی جُست از تـو رو متاب