بینامتنیت قرآن و دفتر اول، دوم و سوم مثنوی از دیدگاه ژرار ژنت- …

□
خــاک بــر دلــداری اغـیــار پــاش
رو أشـــداء عـلـی الــکـفــار بــاش
(۲/۱۲۴)
اقتباس از عبارت قرآنی «مُّحَمَّدٌ رَّسُولُ اللَّهِ وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاء عَلَى الْکُفَّارِ رُحماء بینهم…»، (محمد (ص) پیامبر الهی است و کسانی که با او هستند بر کافران سخت‌گیر [و] با خودشان مهربانند…)، (فتح، ۲۹).
مولانا به طور صریح به آیه اشاره می‌کند و می‌گوید برو همان‌طور که خداوند فرموده« أَشِدَّاءُ عَلَى اَلْکُفَّارِ» به کفار سخت‏گیر باش و عوض دل دارى بر سر اغیار خاک بریز.
□
بـهـر عــارف فُتِـحَـتْ أَبْـوابُـهـاســت
آن دلــی کــو مـطـلـع مـهـتـابـهاست
(۲/۱۶۵)
اقتباس از آیه «وَ سیقَ الَّذینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّهِ زُمَراً حَتَّى إِذا جاؤُها وَ فُتِحَتْ أَبْوابُها وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها سَلامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدینَ»،(و کسانى را که از پروردگارشان پروا کرده‏اند، گروه گروه به سوى بهشت برانند، تا به نزدیک آن رسند، در حالى که درهایش گشوده است، و نگهبانان آن به ایشان گویند سلام بر شما خوش آمدید به آن وارد شوید و جاودانه بمانید.)، (زمر، ۷۳). مولانا می‌گوید آن دلى که مطلع انوار الهى است و ماه روى دوست از آن طلوع مى‏کند براى عارف مصداق آیه شریفه «فُتِحَتْ أَبْوابُها» بوده و درها براى او پیش از رسیدن به‌درگاه گشوده شده است. مولانا به شرح و تفسیر آیه نمی‌پردازد بلکه با استفاده از عبارت قرآنی ذهنش را به گشایش دل عارفان معطوف می‌دارد.
□
فــاتـحه می‌خــوانــد او والـْقــارِعَــه
گــونه گـون مـی‌دید نـاخوش واقــعه
(۲/۲۲۳)
مصرع دوم اقتباس از آیات «الْقارِعَهُ. مَا الْقارِعَهُ. وَ ما أَدْراکَ مَا الْقارِعَهُ»، (درهم کوب‏. درهم کوب چیست؟ و تو چه دانى که درهم کوب چیست؟)، (قارعه، ۱-۳). این آیه را معمولاً در هنگام ترس می‌خوانند و مولانا از آن خلاقانه برای بیان حالت ترس، استفاده کرده است.
□
لِلْخَبیـثـیـن الْخَـبـیـثـات اسـت هـیــن
طیّــبــات آیــد به سـوی طــیـبـیــن
(۲/۲۷۱)
اقتباس از عبارت قرآنی «الْخَبیثاتُ لِلْخَبیثینَ وَ الْخَبیثُونَ لِلْخَبیثاتِ وَ الطَّیِّباتُ لِلطَّیِّبینَ وَ الطَّیِّبُونَ لِلطَّیِّباتِ…»، (… زنان پلید برای مردان پلیدند، و مردان پلید برای زنان پلید؛ و زنان پاک برای مردان پاکند و مردان پاک برای زنان پاک…)، (نور،۲۶). نمود آیه را به صورت صریح و آشکار در بیت می‌توان دید.
□
والـضـحـی نــور ضمیــر مـصـطفــی
زان سبب فرمـــود یـــزدان والضـحـی
(۲/۲۹۵)
اقتباس از آیه «والضحی»، (سوگند به روز روشن)، (ضحی، ۱). مولانا تفسیری خلاقانه از آیه ارائه می‌کند و می‌گوید از آن جهت خداوند به حضرت محمد (ص) «ضحی» روز گفت، چون بازتابی از باطن اولیاست و به همین سبب خداوند به روز قسم یاد کرده است.
□
پس فنــا چون خواسـت ربّ العـالمین
از خـلــیـلــی لا أُحِــبُّ الْآفِــلـیــن
(۲/۲۹۸)
اقتباس از آیه «فَلَمَّا جَنَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ رَأى‏ کَوْکَباً قالَ هذا رَبِّی فَلَمَّا أَفَلَ قالَ لا أُحِبُّ الْآفِلینَ»، (زمانی که شب بر او پرده انداخت، ستاره‌ای دید، گفت این پروردگار من است، آنگاه چون افول کرد، گفت افول کنندگان را دوست ندارم.)، (انعام، ۷۶). با توجه به این بیت و ابیات پیش از این می‌توان گفت که در تأویل معنی آیه‌ی مذکور می‌گوید: این‌که خداوند سخن از گسترانیدن سایه و تابانیدن خورشید می‌گوید، اشاره به اولیاء و مردان کامل است که دلالت بر وجود خورشید الهی می‌کنند و در ادامه می‌افزاید پیران طریقت راهنما هستند در وادی معرفت بی راهنما نباید رفت. پیران طریقت به دلیل پیوند با خدا جاودانه‌اند و ستاره‌هایی نیستند که افول کنند اگر می‌خواهی به حقیقت برسی، مانند ابراهیم خلیل باش که هنگام شب ستاره‌ای را خدای خود پنداشت، و چون ستاره افول کرد گفت: من چیزی را که غروب می‌کند نمی‌پرستم.
□
وان تــــن خــاکــی زنــگــاری او
بــاز وَ الـلَّـیْـلِ اســت و ســتّاری او
بــا شب تن گفـت هـیـن ما وَدَّعَـکَ
آفـتــابــش چــون برآمد زان فـلــک
زان حـلاوت شــد عبــارت ما قَـلـى