هدف خاص متغیر وابسته: بازنمود گفتمان در کتب درسی (به طور خاص کتاب زبان سال سوم دبیرستان)
١-۴ اهمیت و هدف پژوهش
بسیاری از نظریه پردازان تحلیل گفتمان بر این عقیده اند که زبان می‌تواند بسیاری از واقعیت‌ها را به صورت‌های حتی بر عکس نمایان کند. بر این اساس زبان کارکردی دو گانه دارد. از سویی می‌تواند با ترسیم چشم اندازها و تخیلاتی از آینده که زمینه ساز رشد و رفاه هستند عمل کند و از سویی دیگر با تاریک نمودن واقعیات تصاویری مجهول و منبعث از ایدئولوژی به مخاطب خود بنمایا ند . کتاب‌های زبان انگلیسی متن درسی چندین هزار ایرانی در جای جای کشور عزیزمان است که در دوران نوجوانی و در دوره دبیرستان هر هفته در یک کلاس جداگانه به مطالعه آن می‌پردازند. بر همین اساس نوع بررسی گفتمان جنسیتی در بستر‌های زبانی نهفته در این کتاب‌ها و از جمله کتاب انگلیسی سال سوم دبیرستان می‌تواند مسئولین امر را در آفرینش کتبی با سویه‌های زبانی جنسیتی کمتر در آینده یاری رساند.
همان طور که گفته شد در این تحقیق با تکیه بر رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی به تجزیه و تحلیل دروس زبان انگلیسی سال سوم دبیرستان می‌پردازد .در حوزه‌ی واژگان از جنبه‌ی به کار گیری واژگان غیر هستهای و استعاره و در بخش نحو به مقایسه‌ی جمله‌های معلوم در مقابل مجهول، کوتاه در مقابل بلند و نقل قول مستقیم در مقابل غیر مستقیم به مقایسه‌ای از جنبه‌ی جنسیت و شکل گرفتن ذهنیت مردسالاری در ذهن نویسندگان پرداخته می‌شود.
همچنین این پژوهش در پی دست یابی به دو هدف عمده است:
١- بررسی باورها و کلیشه‌های جنسیتی کتب درسی؛
٢- آگاه ساختن ناشران این کتاب‌ها نسبت به موضوع تساوی جنسیت و حرکت به سمت زدودن نگاه تبعیض آمیز نسبت به زنان.
١-۵ پرسش‌های پژوهش
١-گفتمان جنسیتی در کتاب زبان انگلیسی سوم دبیرستان با رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی چگونه صورت بندی می‌شود؟
٢-تصاویر موجود در کتاب زبان انگلیسی سال سوم دبیرستان چگونه گفتمان جنسیتی را منعکس می‌کنند؟
٣- متن درس‌ها و جملات موجود در بخش دستور چگونه گفتمان جنسیتی را منعکس می‌نمایند؟
١-۶ فرضیه پژوهش
١-فرضیه اصلی این تحقیق وجود تاثیرگفتمان جنسیت محوردرکتاب زبان انگلیسی سال سوم دبیرستان است.
٢-تصاویر موجود در کتاب زبان انگلیسی سال سوم دبیرستان گفتمان جنسیتی را منعکس می‌کنند.
٣-به نظر می‌آید که متن درس‌ها و جملات موجود در بخش دستور گفتمان جنسیتی را منعکس می‌کنند.
١-٧ محدودیت‌های پژوهش
تحلیل گفتمان انتقادی غالبا طیف بسیار وسیعی از داده‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهد. این داده‌ها شامل متون زبانی یا غیر زبانی، و گفتاری یا نوشتاری می‌باشد. (از متون مطبوعاتی و تبلیغاتی گرفته تا مصاحبه‌ها سخنرانی‌ها نمایش نامه‌ها، برنامه‌های رادیو و تلویزیونی، متون ادبی، متون حقوقی، تاریخی، فلسفی سیاسی و حتی بیلبورد‌های تبلیغاتی…)در این تحقیق فقط به بررسی و تحلیل داده‌های متنی پرداخته خواهد شد.از سوی دیگر بررسی خود را محدود به متونی خواهیم کرد که با هدف آموزش زبان انگلیسی به دانش آموزان سال سوم دبیرستان در ایران تدوین شده است.
١-٨ واژه‌های کلیدی
تحلیل گفتمان
گفتمان سازنده‌ی معنا و ارتباطات اجتماعی است شکل دهنده‌ی ذهنیت روابط سیاسی و نیز روابط قدرت است. هر فعالیتی در قالب تعاملات فرهنگی که به تبادل معنا بینجامد نوعی گفتمان است….تمام شکل‌های ارتباط فرهنگی می‌توانند به عنوان گفتمان تلقی شوند به معنایی که در بر گیرنده‌ی انسان هایی است که به تبادل معانی پیرامون جهانی که در ان زندگی می‌کنند می‌پردازند (تاجیک١٣٧۹:١۰)
تحلیل گفتمان انتقادی
تحلیل گفتمان انتقادی نوعی پژوهش انتقادی است که بیشترین وجه جامعه شناختی را دارد. همچنان که از لفظ انتقادی بر می‌آید در درجه‌ی اول به مساله‌ی سوء استفاده از قدرت، سلطه ، نابرابری باز تولید و مقاومت در برابر قدرت در متون می‌پردازد .این دیدگاه با گرایشی ساختار گرایانه به شناخته شدن هویت‌ها و روابط قدرت توجه دارد. نگاهی تحلیلی هم در سطح خرد و هم در سطح کلان با تکیه بر تحلیل متن و پژوهشی تجربی در حیطه‌ی زبان شنا سی و جامعه شنا سی است (ون دایک،١٣٨٢:١٧) .
گفتمان جنسیتی
هر چارچوبی، در جهت تثبیت خود بسته به مسائل پیش رو، از گفتمان‌های گوناگونی بهره می‌گیرد .گفتمان جنسیتی، به عنوان یکی از اساسی ترین وجوه هر چارچوب اقتضائاتی دارد که همواره در پی باز تولید آن به سر می‌برد. سلطه‌ی زبانی، به عنوان ابزاری کارآمد و موثر به کمک گفتمان غالب می‌آید. این استیلای پر نفوذ و همه جا حاضر، مهمترین و تاثیرپذیرترین نقطه را نشانه رفته و بیان، نگاه وخواسته‌اش را القاء می‌کند(ابراهیمی و ناصحی: ١٣٨٨ ).
بر همین اساس شکل گرفتن دایره ایدئولوژی از ساختارهای جنسیتی را نیز می‌توان دسته‌ای از باورها و نگرش‌ها دانست که اعضای یک گروه اجتماعی خاص به طور مشترک از آنها برخوردارند و عموما ساختارهای پدرسالارانه و موروثی را بازتولید می‌کنند. به عنوان یک تحلیل گر گفتمان انتقادی، مهم است بدانیم بیشتر گفتمانی که اعضای یک گروه به کار می‌برند پایه ایدئولوژیکی دارد.
قدرت:
دشوار است که معنی دقیقی از”قدرت”به دست داد. دال (١۹۹٧) گفته است:” واقعیت نخستین و مهمی که باید در باره‌ی قدرت دانست این است که نه در زبان روزمره و نه در علم سیاست توافقی در باره دانشواژهها و تعریف‌های قدرت وجود ندارد. واژه‌ی قدرت گاهی با “اقتدار”،”نفوذ”،”زور”،یا”ترغیب”مترادف دانسته می‌شود.
فصل دوم:
چهارچوب نظری و پیشینه پژوهش
٢-١ مقدمه:
این تحقیق در پی پاسخ گویی به این سوال است که مؤلفه‌های اساسی گفتمان جنسیتی در کتاب زبان سال سوم دبیرستان چگونه بازنمایی می‌شوند. با توجه به ریشه‌های عمیق چگونگی صورتبندی مفاهیم جنسیتی برای پی بردن به ابعاد موضوع و ماهیت کیفی تحقیق، از نظریه تحلیل گفتمان انتقادی استفاده می‌کنیم. در واقع نظریۀ گفتمان از نظریه هایی است که در حوزه‌های مختلف علوم انسانی کاربرد وسیعی یافته است و شاید بتوان مهمترین دلیل رشد این نظریه را نارضایتی از پوزیتیویسم[۱]، به‌ویژه در رشته‌هایی چون علوم سیاسی و جامعه‌شناسی، دانست. رشد این نظریه همچنین تحت تأثیر چرخش زبانی در دهۀ ۱۹۷۰٫م و نظریه‌های هرمنوتیک، نظریۀ انتقادی و پساساختارگرایی در دهۀ ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰٫م قرار داشته است.
این نظریه بر سهم زبان در بازنمایی و نیز ایجاد واقعیت اجتماعی تأکید می‌کند. مطابق این نظریه، دسترسی به واقعیت فقط از راه زبان میسر است، اما بازنمایی واقعیت از راه زبان هرگز بازتاب واقعیت ازپیش‌موجود و عینی نیست، بلکه در این بازنمایی، زبان در ایجاد واقعیت مؤثر است؛ درواقع جهان محل گفتمان‌هاست.
به عبارت دیگر، در این نظریه، زبان صرفاً گذرگاه انتقال اطلاعات و بازنمایی صرف واقعیت نیست، بلکه ماشینی است که جهان اجتماعی را می‌سازد و معنادار می‌کند. هویت‌ها و روابط اجتماعی نیز محصول زبان و گفتمان‌ها هستند و تغییر در گفتمان، سبب تغییر در جهان اجتماعی می‌شود و نزاع گفتمانی به تغییر و بازتولید واقعیات اجتماعی منجر می‌گردد. همچنین این نظریه بر تاریخی و فرهنگی بودن هویت و دانش انسانی تأکید می‌کند. (مصلی نژاد، ١٣٨٧:٢)
گفتمان جنسیتی نیز در بستر گفتمان و بافت و زمینه اجتماعی و هر متنی از جمله در کتاب زبان سال سوم دبیرستان معنا پیدا می‌کند و یکی از وجوه اصلی تمایز و استیلای گفتمان پدرسالار شناخته می‌شود. زمینه‌ها و تحولات ناشی از گفتمان غالب به حدی است که بسیاری از اجزاء خرد آن مانند جنسیت زنان را به مثابۀ یک گفتمان ارزیابی کرد و آن را از این طریق، تحلیل نمود. بر همین اساس تلاش می‌کنیم از تحلیل گفتمان انتقادی هم به مثابه روش و هم به مثابه نظریه در این تحقیق استفاده کنیم.
٢-٢ مبانی نظری پژوهش
در این قسمت ابتدا به مبانی نظری،تعاریف ومفاهیم اصلی در حوزه‌ی تحلیل گفتمان انتقادی می‌پردازیم و آنگاه مبا نی عملی را بیان می‌کنیم. این مبانی شامل معرفی رویکردهای مختلفی در حوزه‌ی تحلیل گفتمان انتقادی است .
٢-٢-١ تعاریف:
گفتمان: اصطلاح گفتمان نیز چون انبوهی از اصطلاحات علوم انسانی محمل تعریف‌های فراوانی است. از میان همه‌ی تعاریف مختلف می‌توان چنین استنباط کرد که در بطن همه‌ی این تعاریف دو دیدگاه زیر بنایی وجود دارد: نخست دیدگاهی که گفتمان را واحد مشخصی از زبان می‌شمارد که بزرگتر از جمله است.دوم دیدگاهی که گفتمان را سازمان بندی اجتماعی مفاهیم در عرصه‌ی کاربرد می‌داند ( ون دایک ٢۰۰٣: ۴).
٢-٢-٢ تحلیل گفتمان
طبیعتا بر مبنای همین تمایز تعاریف، در تحلیل گفتمان نیز دو رویکرد عمده می‌توان یافت : رویکرد اول (صورت گرای)که به شکل و صورت متن توجه می‌کند و به بررسی و تحلیل واحد‌های بزرگ تر از جمله می‌پردازد.و دیدگاه دوم (نقش گرایی) که مساله‌اش چرائی و چگونگی استفاده از زبان است. البته در میان خود نظریه پردازان دسته‌ی دوم با تعاریف بسیاری روبرو هستیم. جفری لیچ[۲] و مایکل شورت[۳] گفتمان را در تقابل با متن قرار می‌دهند و این دو اصطلاح را به نقل از میلز چنین تعریف می‌کنند:
گفتمان، مراوده‌ای زبانی است، بده بستانی بین گوینده و شنونده، فعالیتی که بین اشخاص به وقوع می‌پیوندد، فعالیتی بینا شخصی که صورت آن را هدف اجتماعی آن تعیین می‌کند. متن مراوده‌ای و زبانی است(چه کتبی و چه شفاهی) و صرفا پیامی است که در رسانه‌ی شنیداری یا دیداری‌اش رمز پردازی شده است (میلز١٣٨٢ : ١۰).
به نقل از میلز این در حالی است که کریستال[۴] فرق بین گفتمان و متن را در شفاهی بودن گفتمان و کتبی بودن متن می‌داند. فاولر[۵] (١۹٨٧) نیز گفتمان را اینگونه تعریف می‌کند: “گفتمان، گفتار یا نوشتاری است که از منظر باورها، ارزش‌ها و مقوله هایی دیده می‌شود که در آن گفتار متجلی می‌شوند. این باورها،و غیره نوعی نگاه به جهان، یا به عبارتی یک سازماندهی یا باز نمایی تجربه ایدئولوژی به معنای خنثی و عاری از بار منفی‌اش را بنیان می‌نهند. وجوه مختلف گفتمان، بازنمایی‌های مختلفی از تجربه را رمز گزاری می‌کنند و منبع این بازنمایی‌ها، آن بافت تعاملی است که گفتمان در بطن آن جا گرفته است ( هاوثورن١۹۹٢ :۴٢ ).
| دانلود کامل پایان نامه در سایت pifo.ir موجود است. |